Η Σαπφώ υπήρξε ένας μύθος. Αγαπήθηκε, θαυμάστηκε και το έργο της είχε αρκετούς μιμητές Έλληνες και Ρωμαίους. Δυστυχώς από τα εννιά βιβλία ποιημάτων της σώζονται μόνο αποσπασματικοί στίχοι και σπαράγματα. Για τη ζωή της ελάχιστα γνωρίζουμε. Γεννήθηκε γύρω στο 630 π.χ. Δεν ξέρουμε πότε πέθανε.
Είχε μία κόρη που υπεραγαπούσε. Στην κοινωνία της Λέσβου, όπου η θέση της γυναίκας ήταν πιο ελεύθερη, διατηρούσε μία σχολή με νέες κοπέλες που μάθαιναν ποίηση, μουσική, χορό και τρόπους ευγενικής συμπεριφοράς. Τα ελάχιστα αποσπασματικά ποιήματά της που σώζονται μας δίνουν μία αίσθηση της μεγάλης της τέχνης.
Στα Ομηρικά Έπη ο ποιητής δεν εμφανίζεται πουθενά. Απλώς ψάλλει “κλέα ανδρών”. Υμνεί τα κατορθώματα ηρώων που θεωρούν ύψιστη τιμή την ανδρεία. Ξαφνικά δύο περίπου αιώνες μετά τον Όμηρο όλα αλλάζουν.
Ο Αλκαίος και η Σαπφώ δημιουργούν μία ανατροπή. Ο Αλκαίος όχι μόνο δεν αισθάνεται ντροπή που πέταξε την ασπίδα του, αλλά χαίρεται που σώθηκε ο ίδιος και ας πάει στο καλό η χαμένη ασπίδα που έχει τώρα ο εχθρός του.
Και η Σαπφώ δεν διστάζει να εξομολογηθεί τον καημό της στο φεγγάρι. «Βασίλεψε το όμορφο φεγγάρι κι η Πούλια και ‘γώ κοιμάμαι μόνη». Είναι η πρώτη που τολμά να μιλήσει με το φεγγάρι και να παραπονεθεί για τη μοναξιά της.
Αρκετοί Έλληνες έχουν μελετήσει και σχολιάσει το έργο της. Θα αναφέρω μόνο τους καθηγητές Α.Δ.Σκιαδά και το έργο του “Αρχαϊκός Λυρισμός” με εξαιρετικά ερμηνευτικά σχόλια και του δασκάλου μου Ι.Θ. Κακριδή με τις εμπνευσμένες παρατηρήσεις του στον τόμο “Έλα Αφροδίτη ανθοστεφανωμένη”.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο ΔΩΜΑ μία μελέτη της Αμερικανίδας ποιήτριας και καθηγήτριας Αν Κάρσον με τον τίτλο “Έρως ο Γλυκόπικρος”, για το ερωτικό παράδοξο στην κλασική παράδοση. Σε τριάντα τέσσερα επιμέρους κεφάλαια προσπαθεί να εμβαθύνει και να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον έρωτα που για του αρχαίους Έλληνες ήταν πατέρας και γιός της Αφροδίτης. Την απασχολεί ιδιαίτερα το επίθετο «γλυκόπικρος» που είναι συνώνυμο με την «χαρμολύπη».
Παρακολουθεί την επιθυμία στους φιλοσόφους Πλάτωνα και Αριστοτέλη, αλλά και στα Αλεξανδρινά μυθιστορήματα και σε αρκετούς νεότερους ποιητές και μυθιστοριογράφους. Δεν ακολουθεί συγκεκριμένη ερμηνευτική σχολή. Επιμένει στο κείμενο, στις λέξεις, στα συναισθήματα που δημιουργούνται στον αναγνώστη. Ιδιαίτερα την απασχολεί το απόσπασμα 31 όπου η Σαπφώ περιγράφει τις ψυχικές και σωματικές της αντιδράσεις καθώς βλέπει την αγαπημένη της δίπλα στον «ισόθεο» και ήρεμο γαμπρό.
Ίδιος θεός μού φαίνεται κείνος εκεί ο άντρας
που απέναντί σου κάθεται
κι ακούει προσηλωμένος στην τρυφερή σου τη λαλιά
τα ξαναμμένα γέλια σου…
Ω! την καρδιά στα στήθια μου κάνουν να φτερουγίζει
κάθε φορά που σε κοιτώ, και μία στιγμή μονάχα,
λόγια δεν έχω λόγια για να πω όχι, είν’ η γλώσσα ανήμπορη,
λεπτή φωτιά ξεσπάει κάτω από το δέρμα
κι είναι τα μάτια μου αδειανά, βουίζουνε τ’ αυτιά μου.
Με κρύο ιδρώτα λούζομαι
τρέμουλο με ταράζει,
σαν χορτάρι γίνομαι,
μου φαίνομαι αργά να σιγοσβήνω.
Ενώ εκείνη καίγεται και λιώνει δεν μπορεί να κατανοήσει πώς εκείνος παραμένει ήρεμος. Γι’ αυτό και τον ονομάζει ισόθεο.
Εξαιρετικές είναι οι παρατηρήσεις της για τους στίχους:
Ἒρος δηὖτέ μ’ ὀ λυσιμέλης δόνει γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον
(Νάτος πάλι ο έρωτας που λιώνει το κορμί,
Νάτος, ξανά με τραντάζει,
γλυκόπικρο ερπετό, ακατανίκητο.)
Επειδή κατά τη συγγραφέα ο έρωτας είναι μία κίνηση, μία επιθυμία να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας και τα όριά μας γι’ αυτό θεωρεί ότι δεν είναι ουσιαστικό, αλλά ρήμα που εκφράζει ενέργεια. Παραλύει τα μέλη, προκαλεί συγκρουόμενα συναισθήματα χαράς και λύπης, είναι ένα ερπετό που αδυνατεί ο ερωτευμένος να νικήσει.
Η Αν Κάρσον θεωρεί ότι σημαντικό ρόλο έχει παίξει η χρήση της γραφής. Όπως έχουμε το τρίγωνο “ποιητής, αναγνώστης, κείμενο” το ίδιο και η ποιήτρια επιδιώκει να δει με αντανάκλαση το είδωλό της.
Δίκαια η μελέτη αυτή συγκαταλέγεται ανάμεσα στα 100 σημαντικότερα μη λογοτεχνικά βιβλία όλων των εποχών. Ο κριτικός, όταν είναι άξιος βοηθά τον αναγνώστη να εμβαθύνει και να ανακαλύψει τα κρυμμένα μυστικά της τέχνης. Φυσικά ο έρωτας, ο θάνατος και η φθορά του χρόνου αποτελούν σταθερά σημεία έμπνευσης όλων των μεγάλων δημιουργών.
Γι’ αυτό στη λογοτεχνία δεν ενδιαφέρει τόσο το θέμα, όσο το πώς το χειρίζεσαι. Η μετάφραση του κειμένου της Αν Κάρσον και των αποσπασμάτων από διάφορους συγγραφείς είναι πολύ προσεγμένη. Και για τα αρχαία αποσπάσματα χρησιμοποιούνται πολύ καλές μεταφράσεις.
Από τον εκδοτικό οίκο ΔΩΜΑ έχει επίσης κυκλοφορήσει το κλασικό έργο της Παλαιάς Διαθήκης “Εκκλησιαστής” σε απόδοση και επίμετρο του Θάνου Σαμαρτζή. Αναδεικνύεται η ποιητικότητα του κειμένου και η αξία του έργου αιτιολογεί απολύτως γιατί εντάχθηκε στα ιερά κείμενα. Παρά την άποψη ότι τα πάντα είναι «ματαιότης ματαιοτήτων» η ανθρώπινη ζωή παραμένει ένα θαύμα, αρκεί οι ίδιοι να έχουμε επίγνωση και να μην την σπαταλούμε άσκοπα.
*Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος