Είναι παρήγορο στις μέρες μας ότι η τοπική ιστοριογραφία γνωρίζει θαυμαστή άνθηση. Εκδίδονται λαμπρές μελέτες ερευνητών, όχι κατ’ ανάγκην ιστορικών, που αξιοποιούν τις πηγές και συνθέτουν με αγάπη την ιστορία του τόπου τους. Μπορώ πρόχειρα να θυμηθώ φίλους συγγραφείς οι οποίοι με σεμνότητα και πολύ μόχθο απέδωσαν τα τροφεία στον γενέθλιο τόπο.
Είναι οι Ζαχαρίας Σμυρνάκης (Αβδού), Μανόλης Αστυρακάκης (Τύλισος Μαλεβιζίου), Γιάννης Τσερεβελάκης (Κάτω Ασίτες), Μαρία Σταματάκη (Διονύσι Μεσαράς), Κωστής Βασιλάκης (Άγιος Θωμάς), Μανόλης Μακράκης (Καραβάδος), Μανόλης Αλεγκάκης (Βασιλική Αστερουσίων). Στους λαμπρούς τοπικούς αυτούς ιστοριογράφους έρχεται να προστεθεί ο εγκρατής φιλόλογος και ιστορικός Κωστής Μαστρογιαννάκης.
Το βιβλίο Η Πυργού στο πέρασμα των αιώνων του καλού φίλου είναι μια αναμέτρηση με το χρόνο. Ο συγγραφέας αγωνίζεται να αναστήσει την ξεχασμένη εν πολλοίς ιστορική εικόνα του γενέθλιου τόπου του.
Η εικόνα του μικρού τόπου σκιαγραφείται με τρόπο λεπτομερέστατο και ακριβή. Μετά το εισαγωγικό σημείωμα, το οποίο αποπνέει σπάνια σεμνότητα και ευγένεια, ο συγγραφέας ετυμολογεί το όνομα της Πυργούς («αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις»), προχωρεί στην περιγραφή της γεωφυσικής εικόνας του τόπου, στην τοπογραφία και τη χωρογραφία του, στην πληθυσμιακή κατάσταση από το 1271 κ.ε., όταν εντοπίζεται η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για τον οικισμό.
Η εξέταση αρθρώνεται στις συντεταγμένες του χρόνου και του χώρου. Η μικροϊστορία εντάσσεται, με θαυμαστή άνεση και κατόπτευση των πηγών, στη συνολική ιστορία. Ο συγγραφέας στήνει μπροστά μας ανάγλυφη την εικόνα από την Προκεραμική περίοδο (6100- 5700 π.Χ.) και την Νεολιθική εποχή (5700-2800 π.Χ.) μέχρι σήμερα. Στους ενδιάμεσους σταθμούς (Κρητών πολιτεία, Ελληνιστική-Ρωμαϊκή εποχή, Βυζαντινή εποχή, Βενετοκρατία, Οθωμανική περίοδος, Επανάσταση του 1866 και άλλες Κρητικές επαναστάσεις, περίοδος της Αυτονομίας, Μικρασιατική Εκστρατεία, Αλβανικός Πόλεμος, Εθνική Αντίσταση), αναζητά με επιμονή και μεθοδικότητα τα ιστορικά ίχνη της Πυργούς. Τα εντοπίζει σε δυσπρόσιτα έγγραφα, τα οποία παραθέτει αποσπασματικά ή αυτούσια, σε άγνωστο φωτογραφικό υλικό, σε αρχεία και κάθε είδους τεκμήρια.
Κινούμενος σταθερά ο Μαστρογιαννάκης πάνω στο άνυσμα του χρόνου συγκροτεί σταδιακά και μεθοδικά την ιστορία του τόπου. Αλλά η ιστορία συναρτάται, όπως γνωρίζουμε, με την οικονομία και αντλεί από τη βάση των παραγωγικών σχέσεων. Η οικονομία λοιπόν και ο πολιτισμός είναι ένα επόμενο σημαντικό κεφάλαιο που συμπληρώνει την εικόνα της Πυργούς. Η ελαιοπαραγωγή, ο γεωργικός συνεταιρισμός, τα γεωργικά μέσα, η ύδρευση και η άρδευση, οι νερόμυλοι του χωριού, οι φάμπρικες, τα αλώνια και, παράλληλα, το εμπόριο και οι συναλλαγές συνιστούν τη σταθερή βάση πάνω στην οποία οικοδομείται ο πολιτισμός και η εκπαίδευση. Ιδιαίτερος χώρος παραχωρείται στην καταγραφή των σχολείων, των δασκάλων, των μαθητών, των σπουδαστών. Όλα συνθέτουν τον κατοπτικό πίνακα του ευλογημένου τόπου.
Ενός τόπου με έντονη κοινωνική δράση και θρησκευτική συνείδηση. Το μαρτυρούν οι πολλές εκκλησίες που καταγράφονται λεπτομερώς, οι εικόνες και τα κειμήλια, τα βυζαντινά και ενετικά μνημεία που προβάλλονται. Την ιστορία του τόπου συμπληρώνουν τα πολλά τοπωνύμια και τα επώνυμα των κατοίκων. Ο συγγραφέας, αξιοποιώντας επιφανείς γλωσσολόγους και ιστορικούς, καθώς και σχετικές εργασίες, δεν καταγράφει απλώς, αλλά σχολιάζει τα τοπωνύμια της Πυργούς. Αναζητά επίσης την προέλευση των επωνύμων των κατοίκων και με εντιμότητα αποκαλύπτει τις πηγές του.
Από το χρόνο στο χώρο. Ο συγγραφέας προχωρεί σε εκτενή και λεπτομερή καταγραφή των σπιτιών του χωριού. Η προμετωπίδα του Σεφέρη («Τα σπίτια έχουν τη φυλή τους / και ανάλογα με τους ενοίκους αλλάζουν, / ζαρώνουν ή χαμογελούν ή ακόμη πεισμώνουν») δείχνει την αγάπη με την οποία προσεγγίζει το ζήτημα. Είναι η έμπρακτη αγάπη για την αρχιτεκτονική του παρελθόντος, για τα κτίσματα και τα αντικείμενα του πηλού και του ανθρώπινου χεριού. Η Πυργού, που αντιστέκεται στο χρόνο, γίνεται το «μικρό αλωνάκι» και διασώζει, εκτός από την εγκαρδιότητα των ανθρώπων της, αξίες και στάσεις ζωής.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τους πρωταγωνιστές του τόπου. Στο κεφάλαιο «Οι χωριανοί», μια πολυσέλιδη συλλογή φωτογραφιών των ανθρώπων του χθες, η ζωή ανασταίνεται, με τους στρατιώτες, τα σχολιαρόπαιδα, τα πατητήρια, τα γλέντια, τις εκδρομές, τα πανηγύρια, τους γάμους, τα πένθη. Ένας χορός θεάτρου μετακινείται διαρκώς μέσα στη φύση, με τους αγώνες και τις αγωνίες του, το γέλιο ή το κλάμα του, τις μικροκακίες αλλά και την αλληλεγγύη και την αγάπη, αφού, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, με τα λόγια του Γ. Αθάνα, «Όλοι μας γνωριζόμαστε από ανήλικα παιδιά, / με το μικρό του τ’ όνομα ένας τον άλλον κράζει. / Στα μυστικά μας δε μπορεί να βάλουμε κλειδιά, / ξέρει καθένας στ’ αλλουνού τα μάτια να διαβάζει».
Ο Κωστής Μαστρογιαννάκης ξέρει καλά να «διαβάζει» τους ανθρώπους και να μνημειώνει τους αγώνες τους. Κατορθώνει να συνδυάσει την ψυχρή οπτική του ερευνητή με τη ζεστή ματιά του συντοπίτη. Να οργανώσει συστηματικά την ύλη με την οπτική της «συνολικής ιστορίας», της συνεξέτασης δηλαδή όλων των όψεων της ανθρώπινης ζωής (οικονομικής, γεωγραφικής, πολιτικής, πολιτισμικής, κοινωνικής), προκειμένου να περιγράψει, αλλά και να ερμηνεύσει τη ζωή ενός κοινωνικού συνόλου.
Και διαθέτει αρετές σπάνιες: την αγάπη για τον γενέθλιο τόπο από την οποία αντλεί τη θέληση και τη δύναμη. την επιστημονική εντιμότητα με την οποία προσεγγίζει τις πηγές. τη σεμνότητα με την οποία διατυπώνει ερμηνείες. την ευαισθησία με την οποία διασώζει αξίες και στάσεις ζωής. την αβρότητα και την ευγένεια της γραφής που αποπνέει την ευγένεια του δημιουργού της. Λόγος καθαρός, χωρίς πόζα, μακριά από κάθε έπαρση και εγωτική διάθεση και, κυρίως, μακριά από τον κίνδυνο που ελλοχεύει στις περιπτώσεις των εργασιών του είδους: τον τοπικισμό.
Ταυτόχρονα, μια κοινωνική ευαισθησία, ένας βαθύτατος σεβασμός στο παλιό και αυθεντικό και, κυρίως, μια πράξη δικαιοσύνης για όσους θυσιάστηκαν για τον τόπο. Γιατί ποιος μνημονεύει πια τους νέους που πολέμησαν στην Αλβανία (σ. 179), ποιος θυμάται ήρωες, όπως ο Στέλιος Νάθενας, ο Μανόλης Τακάκης ή τη στυγνή δολοφονία από τους ναζί της Ανδρονίκης και της Όλγας Σκουλά (σ. 200), ποιος αναγνωρίζει πλέον τις «δεματαρές» ή τις σημαιοθήκες (σ. 235) στις αυλές των σπιτιών;
Το αποτέλεσμα δικαιώνει τον συγγραφέα και ωφελεί τον αναγνώστη. Γιατί δεν πρόκειται απλώς για ένα εκτενές (540 σελίδες) βιβλίο. είναι, όπως προσφυώς παρατηρεί ο Θεοχάρης Δετοράκης, ένα «εκτεταμένο ‘Λεύκωμα’ πληροφοριών για την Πυργού και την ευρύτερη περιοχή της», που «αντλεί από τεράστιο πλήθος πρωτογενών πηγών», μια τοιχογραφία του παρελθόντος που φιλοτεχνήθηκε με πολύ κόπο και πολλή αγάπη.
Με τη μελέτη αυτή ο τόπος γίνεται ανάγνωσμα. Περνά στην αθανασία. Η ιστορία των ανθρώπων του μικρού τόπου γίνεται ιστορία όλων μας. Είναι μια πολύτιμη κατάθεση για τη γνώση του παρελθόντος που συνδέεται πρωτίστως με την αυτογνωσία των επερχόμενων γενεών. Που παρέχει τη δυνατότητα στους νέους να ανιχνεύσουν τη δική τους ταυτότητα, μέσα από την κληρονομιά του παρελθόντος. να γνωρίσουν ποιοι είναι και γιατί.
Ο Κωστής Μαστρογιαννάκης είναι σε όλους μας γνωστός ως σεμνός και χαρισματικός δάσκαλος. Με τη μελέτη του αυτή συνεχίζει να διδάσκει γνώση και ανθρωπιά. Μόνο που τώρα τολμά να ανοιχτεί από τη στενότητα της σχολικής τάξης στην ευρυχωρία της ανθρώπινης κοινότητας. να καταθέσει τον ακάματο μόχθο και την πλούσια πείρα του στο ταμείο του πνευματικού μας πολιτισμού σαν ώριμο καρπό.