Από την Τρίτη 14 ως την Πέμπτη 16 Σεπτεμβρίου 1943, άντρες του τακτικού γερμανικού στρατού της Βέρμαχτ, υπακούοντας στις διαταγές του Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης μπρόγερ και του Διοικητή του νομού Ηρακλείου μίλερ, λεηλάτησαν και πυρπόλησαν τα χωριά της Βιάννου και της Δυτικής Ιεράπετρας και εκτέλεσαν 461 κατοίκους των. (Γράφω τα αρχικά των ονομάτων των Γερμανών Διοικητών με μικρά αντί για κεφαλαία γράμματα, γιατί ήταν εγκληματίες πολέμου).
Ανήμερα του Τιμίου Σταυρού, πολιούχου του χωριού Αμιρά, ξεχύθηκαν οι φασίστες Γερμανοί στα σοκάκια του χωριού. Τα αδέλφια Αριστομένη και Παύλο Συγγελάκη εκτέλεσαν στην αυλή του σπιτιού του πρώτου και άλλα δυο αδέλφια τους, τον Γιάννη και τον Ματθαίο καθώς και τον πατέρα τους Νικόλαο, δολοφόνησαν μαζί με τους άλλους χωριανούς τους στη θέση ´Μελιανάª του Αμιρά.
Ο Αριστομένης είχε δυο γιους, τον Χρύσανθο και τον Ιωάννη και η γυναίκα του Δέσποινα εγκυμονούσε το τρίτο της παιδί, τον Αριστομένη, που γεννήθηκε οκτώ μήνες μετά την εκτέλεση του πατέρα του.
Ο μικρός Ιωάννης, σε ηλικία εφτά ετών, είδε τα κατοχικά στρατεύματα να δολοφονούν τον πατέρα του Αριστομένη, τα τρία αδέλφια του πατέρα του Ιωάννη, Ματθαίο και Παύλο και τον παππού του Νικόλαο. Ένας πατέρας και τέσσερις γιοι. Στήθηκαν στο απόσπασμα από τους «γενναίους και ιππότες» Γερμανούς κατακτητές.
Ένα από τα αφανή εγκλήματα των Γερμανών. Μετά τις εκτελέσεις, ορφανά παιδιά και χήρες γυναίκες, να προσπαθούν να ξαναστήσουν τη ζωή τους. Χαμένοι στα ερείπια της καταστροφής. Χωρίς σπίτι, χωρίς τον άντρα το στήριγμα της οικογένειας, χωρίς ελπίδα, χωρίς αύριο.
Αν θελήσουμε ως εκπαιδευτικοί να προσεγγίσουμε την κατοχική ιστορία της Κρήτης, αρκεί ανοίξουμε τα παλαιά μαθητολόγια κάποιων σχολείων, όπως των Δημοτικών Σχολείων Αλικιανού, Αμιρά, Ανωγείων, Δαμάστας κ.ά. Ξεφυλλίζοντάς τα στα μετακατοχικά χρόνια, διαβάζουμε τα στοιχεία που συνόδευαν την εγγραφή των μαθητών.
Πρώτα σημειώνεται το όνομα του μαθητή, μετά το επώνυμο, το όνομα του πατέρα και της μητέρας. Ακολουθεί η φράση επάγγελμα πατρός.
Εκεί ο δάσκαλος σημειώνει την τραγική λέξη, που μόνο αυτή αρκεί για να περιγράψει τη βαρβαρότητα και τα εγκλήματα του κατοχικού στρατού στην Κρήτη. Επάγγελμα πατρός, άνω και κάτω τελεία στο μαθητολόγιο.
Και ο διευθυντής του σχολείου σημειώνει τη λέξη
Ο ρ φ α ν ό ς !
Δημοτικό σχολείο Αμιρά. Επάγγελμα πατρός ορφανός. Πιο κάτω. Επάγγελμα πατρός ορφανός. Πιο κάτω. Επάγγελμα πατρός ορφανός. Πόσα παιδιά και πόσες συνοδευτικές λέξεις ορφανός σε ένα μόνο μαθητολόγιο!
Αυτά ήταν τα αποτελέσματα της μεγάλης εκτέλεσης-δολοφονίας των κατοίκων του χωριού Αμιρά, στις 14 Σεπτεμβρίου 1943.
Διαβάζουμε στο Μαθητολόγιο: Ιωάννης Συγγελάκης. Του Αριστομένη και της Δέσποινας. Επάγγελμα πατρός Ορφανός ! Πόση πίκρα και πόση θλίψη, κρύβει άραγε αυτή η λέξη;
Τι θα έλεγαν σήμερα κάποιοι Γερμανοί πανεπιστημιακοί καθηγητές και οι φίλοι τους ντόπιοι και ξένοι που προσπαθούν να αλλοιώσουν και να παραχαράξουν την κατοχική ιστορία της Κρήτης, αν έβλεπαν αυτά τα μαθητολόγια; Τι θα έλεγαν σήμερα όλοι αυτοί που προσπαθούν να αναθεωρήσουν τα θλιβερά γεγονότα και τις πράξεις του φασιστικού και ναζιστικού γερμανικού στρατού στο νησί μας, τα χρόνια 1941-1945;
Την Τετάρτη 25 Ιανουαρίου 2023, εκείνο το μικρό παιδί ο Ιωάννης, που συνέχισε τη ζωή του μετά την κατοχή διαπρέποντας στον οικογενειακό και επαγγελματικό στίβο της ζωής, αποκτώντας πτυχία και γνώσεις που τα πρόσφερε απλόχερα στην κοινωνία, πέρασε στην αιωνιότητα. Εκείνο το παιδί, ο Ιωάννης, που έχασε τον πατέρα του, τον παππού του και τρεις θείους του, δεν είναι πια μαζί μας. Στον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Άρβη, την Πέμπτη 26 Ιανουαρίου 2023, σε ένα αρκετά φορτισμένο συγκινησιακά περιβάλλον, ο Αριστομένης Συγγελάκης αποχαιρέτισε τον πατέρα του Ιωάννη, λέγοντας μεταξύ άλλων και τα εξής:
«…στις 15 Μάη του 1936 γεννιέται στα Αμιρά της επαρχίας Βιάννου ο δεύτερος, μετά τον Χρύσανθο, γιος της οικογένειας του Αριστομένη Συγγελάκη και της Δέσποινας Συγγελάκη (το γένος Ηλιάκη). Η ζωή είναι δύσκολη, η Βιάννος η πιο φτωχή και απομονωμένη, τότε επαρχία της Κρήτης αλλά η εργατικότητα και η ευσυνειδησία των γονιών εγγυάται μία αξιοπρεπή και όμορφη ζωή για τα τρία μικρά αγόρια, τον Χρύσανθο, τον Γιάννη και τον Αριστομένη, που θα έλθει μέσα στην Κατοχή. Μέχρι που ο ναζιστικός όλεθρος σάρωσε τα πάντα.
Στις 14.9.1943, ανήμερα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, τοπικής εορτής των Αμιρών, το ναζιστικό τέρας, ο γερμανικός τακτικός στρατός, ορμάει να κατασπαράξει τη Βιάννο χτυπώντας ύπουλα και ξεδιάντροπα τον άμαχο πληθυσμό, παρά τις ρητές διαβεβαιώσεις των Γερμανών Αξιωματικών ότι οι άμαχοι δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα!»…
Αμέσως οι ”ιδεαλιστές ιππότες” της Βέρμαχτ πιάνουν στην παγίδα πολλές δεκάδες Αμιριώτες και είναι έτοιμοι να τους εξοντώσουν. Ο εφτάχρονος Γιάννης, αν και δεν έχουν ακόμη αιχμαλωτίσει τον πατέρα του, που κρύβεται με τον ένα αδελφό του στο σπίτι τους, παίρνει ένα μικρό καλάθι με καλούδια που του δίνει η μάνα του και το δίνει στους Γερμανούς για να τους εξευμενίσει. Στα λίγα λεπτά που λείπει από το σπίτι γίνεται το κακό: ο γερμανικός στρατός κατοχής δολοφονεί εν ψυχρώ τον πατέρα του Αριστομένη και τον έναν αδελφό του, ενώ σε άλλο σημείο του χωριού ίδια είναι η μοίρα για άλλα δύο αδέλφια και τον πατέρα τους.
Η εν ψυχρώ δολοφονία του Αριστομένη Συγγελάκη και του αδελφού του γίνεται έξω από το σπίτι τους, μπροστά στα μάτια της γυναίκας του Δέσποινας, που είναι ήδη έγκυος στον μικρό Αριστομένη, ο οποίος θα γεννηθεί οκτώ μήνες μετά τη δολοφονία του πατέρα του. Η γιαγιά ουρλιάζει, προσπαθεί να βγει από το σπίτι και οι Γερμανοί ρίχνουν μία ριπή στο παράθυρό της, όπου ακόμη υπάρχει το εντύπωμα της σφαίρας.
Αμέσως μετά βγαίνει έξω να θρηνήσει τον άντρα της και τον αδελφό της. Αλλά ξαφνικά επικρατεί το ένστικτο της μάνας: θυμάται ότι ο μικρός της γιος ο Γιάννης έχει πάει να δώσει το καλαθάκι με τα καλούδια στους Γερμανούς και αλαφιασμένη τρέχει να βρει το παιδί της. Ευτυχώς τον βρίσκει γρήγορα και του λέει: “ Έλα παιδί μου γιατί σκότωσαν τον πατέρα σου».
Μια φράση που το σκληρό της νόημα ένιωσε ο Ιωάννης πάνω στο πετσί του και σημάδεψε τη ζωή του με την ορφάνια, την ακραία πείνα, τη σκληρότητα που έζησε στα πιο τρυφερά του χρόνια. Όταν ο Ιωάννης, όπως και τ’ άλλα ορφανά της Βιάννου, από καλότυχος, που όλοι ήθελαν να τους κάνει ποδαρικό τη νέα χρονιά έγινε μέσα σε μια μέρα κακορίζικος, που έφερνε κακή τύχη και κανείς δεν ήθελε την πρωτοχρονιά στο σπίτι του.
Πέντε χρόνια μετά, τον Σεπτέμβριο του 1948, ο Ιωάννης, συνοδευόμενος από τη μητέρα του Δέσποινα, βγαίνει για πρώτη φορά από το χωριό του τον Αμιρά για να πάει να δώσει εξετάσεις για την εισαγωγή του στο Γυμνάσιο της στην Άνω Βιάννου.
Στην Άνω Βιάννο οι νεκροί την περίοδο της Κατοχής δεν ήταν τόσο πολλοί, όπως στα Αμιρά και τα μέσα χωριά, γιατί το χωριό ήταν έδρα γερμανικής δύναμης.
Στο προαύλιο του Γυμνασίου της Βιάννου είναι γεμάτο από τα πρωτάκια και τις μητέρες τους. Και τότε γυρίζει ο Ιωάννης στη μητέρα του Δέσποινα και τη ρωτάει: ì’”Μαμά, γιατί αυτές οι γυναίκες δεν φορούν μαύρα”. Μέσα σε μία φράση,
αποτυπωμένη όλη η ναζιστική θηριωδία και το αποτύπωμά της στις ευαίσθητες ψυχές των παιδιών. Γιατί το μαύρο είχε εγγραφεί στη συνείδηση και την ψυχή του μικρού παιδιού ως το χρώμα των ρούχων των γυναικών.
Το μαύρο ήταν το χρώμα του σκληρού παρόντος και, για τα περισσότερα παιδιά της μαρτυρικής επαρχίας, που δεν κατάφεραν να ξεφύγουν από τη σκληρή τους μοίρα ήταν, δυστυχώς, και το χρώμα του μέλλοντός τους!
Ο Ιωάννης Συγγελάκης, o πατέρας μου, είχε έφεση στα γράμματα από μικρός. Η φλόγα της γνώσης και της προόδου έκαιγε μέσα του, όσες κι αν ήταν οι δυσκολίες. Σύμμαχος και συμπαραστάτης των τριών ορφανών, του Χρύσανθου, του Γιάννη και του Αριστομένη η ηρωίδα μητέρα τους Δέσποινα.
Που με το θάνατο του άνδρα της, όπως έγραφε ο πατέρας μου σ’ ένα αδημοσίευτο κείμενό του, ì’”αφοσιώθηκε στα παιδιά της και ξέχασε αυτομάτως τις δικές της ανάγκες (σωματικές, πνευματικές και ψυχικές). Με το μαύρο τσεμπέρι έκρυψε τη νεανική δροσιά και την ομορφιά της και πέθανε φορώντας το.
Και προσηλώθηκε ολοκληρωτικά στο μεγάλωμα των παιδιών της. Γιατί στόχος και σκοπός της ήταν να τα μεγαλώσει με αρχές και αξίες, ώστε να γίνουν άνθρωποι χρήσιμοι στην κοινωνία. Και το Γυμνάσιο ήταν η πιο ασφαλής πορεία για την απόκτηση των υψηλών αυτών στόχων. Βοηθός και συμπαραστάτης, βέβαια, ο Χρύσανθος. Αλλά η φτώχεια, η γύμνια και η ξυπολυσιά δεν έδειχναν να υποχωρούν.
Αντιθέτως εγιγάντωναν. Η γύμνια, ειδικά, ανακυκλωνόταν. Έτσι το κοντό και φθαρμένο πια πανταλονάκι των παιδιών γινόταν βρακί της μάνας και το βρακί στο τέλος γινόταν πατσάβρι (=πετσέτα προσώπου)”. Αυτή ήταν η ζωή των τριών ορφανών και της μητέρας τους αλλά και όλων των θυμάτων της Κατοχής στη Βιάννο.
Ο Ιωάννης, περπατούσε αγόγγυστα 12 χιλιόμετρα καθημερινά για να πάει στο γυμνάσιο της Βιάννου και να επιστρέψει στο σπίτι του. 12 χιλιόμετρα στο βουνό, χωρίς παπούτσια (που πρωτοφόρεσε σε ηλικία 15 χρονών) και χωρίς παλτό που φόρεσε στα 19 του όταν πήγε στον στρατό.
Μία μέρα με δυνατή βροχή, κρύο και αέρα σε όλη τη διαδρομή για το σχολείο ο μικρός Γιάννης, φτάνει στο Γυμνάσιο της Βιάννου κυριολεκτικά μούσκεμα, βρεγμένος μέχρι το κόκαλο. Το γυμνάσιο της Βιάννου ήταν μεικτό, αλλά τα αγόρια δεν έπρεπε να πλησιάζουν τα σημεία όπου βρίσκονταν τα κορίτσια.
Κοντά στη σόμπα βρίσκονται μερικές συμμαθήτριές του για να ζεσταθούν. Ο Ιωάννης, προκειμένου να πλησιάσει τη σόμπα ζητά άδεια από τον καθηγητή του. Κι εκείνος, εκφράζοντας το πνεύμα της σκληρότητας της εποχής του το απαγορεύει λέγοντας: “Ο βρεγμένος τη βροχή δεν φοβάται!”. Και τα ρούχα του έφηβου Γιάννη στεγνώνουν μέσα στην τάξη από την ανάσα των συμμαθητών του.
Αυτά τα τεράστια εμπόδια έπρεπε να υπερνικήσουν τα ορφανά της Κατοχής για να αλλάξουν τη μοίρα τους. Πόσα τα κατάφεραν; Δυστυχώς πολύ λίγα. Γενιές ολόκληρες παιδιών στα ματωμένα χώματα της Βιάννου, των Καλαβρύτων, του Διστόμου, του Κομμένου, των χωριών του Κέντρους, της Δαμάστας, της Καλής Συκιάς και εκατοντάδων μαρτυρικών τόπων της χώρας μας ήταν για όλη τους τη ζωή τα αφανή θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Χωρίς να αποδοθεί, μέχρι τώρα, Δικαιοσύνη κι Αποζημίωση, χωρίς ποτέ να υπάρξει έμπρακτη μεταμέλεια από τους σφαγείς προς τα θύματα.
Όπως έγραφε ο Ιωάννης Συγγελάκης στο τελευταίο και αδημοσίευτο κείμενό του, “όλα εμείς τα ορφανά της κατοχής, αντιμετωπίσαμε πρόσωπο με πρόσωπο την κοινωνική απομόνωση και αποξένωση. Είμεθα οι κοινωνικοί παρίες και η πρόσβασή μας στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις ήταν από πολύ δύσκολη έως αδύνατη”.
Ο δρόμος που επέλεξε ο Ιωάννης Συγγελάκης για ν’ αλλάξει τη μοίρα του ήταν η μόρφωση με συμπαραστάτες τη μητέρα του Δέσποινα, μία σπουδαία γυναίκα, πραγματική ηρωίδα και τον αδελφό του – και πατέρα του, όπως δικαίως τον αποκαλούσε – Χρύσανθο, ο οποίος αναγκάστηκε να διακόψει το Γυμνάσιο από την τετάρτη τάξη και να ασχοληθεί ενεργά με το εμπόριο, το οποίο και έφερε την οικονομική οικογενειακή ανάκαμψη.
Ο Ιωάννης τέλειωσε το Γυμνάσιο της Βιάννου με τεράστιες δυσκολίες όντας πρακτικά σχεδόν αγράμματος. Για να περάσει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Ιωαννίνων χρειάστηκε να καταβάλει τιτάνια προσπάθεια και να δώσει εξετάσεις τέσσερις φορές. Μέσα στο Στρατό, που εκείνη την εποχή ήταν ένα κοινωνικό κάτεργο, έβρισκε τους πιο ευφάνταστους τρόπους για να διαβάσει: κλεινόταν μέσα στην τουαλέτα και διάβαζε όρθιος επί ώρες πάνω από τις αναθυμιάσεις. Κι όποτε χτυπούσε η πόρτα έλεγε “άλλος” και συνέχιζε να διαβάζει.
Άλλες φορές δεν δίσταζε να βγει στην αναφορά, μπροστά στον διοικητή του και όλους τους φαντάρους και αξιωματικούς, ζητώντας να του επιτραπεί το βράδυ αντί να πάει για ύπνο, να παραμείνει μερικές ώρες κάτω από τον στύλο ώστε να έχει φως για να διαβάσει. Ήταν τόσες πολλές οι ευφάνταστες μέθοδοι που χρησιμοποιούσε για να μπορέσει να διαβάσει, ρισκάροντας βαριές τιμωρίες, που ένας διοικητής του, του είπε το εξής: “Εσύ ή τρελός είσαι ή μεγάλος άνθρωπος θα γίνεις!”.
Και, πράγματι, έγινε μεγάλος άνθρωπος, φτάνοντας στην κορυφή του Ολύμπου της μόρφωσης και της κοινωνικής καταξίωσης. Επτά πανεπιστημιακά πτυχία (κατά σειρά: Παιδαγωγικής Ακαδημίας, Μετεκπαίδευσης Δασκάλων, Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο, Δημόσιας Διοίκησης στο Πάντειο, Θεολογίας, Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και, τέλος, Μετεκπαίδευσης Καθηγητών), την οικογενειακή αποκατάσταση, την κοινωνική καταξίωση!
Δάσκαλος στο Δημοτικό Σχολείο του Πατσίδερου και των προσφυγικών Δαμανίων Μονοφατσίου, όπου γνώρισε τη σύζυγό του, νεοδιορισθείσα νηπιαγωγό από τη Λαμία, δίδαξε πολλά χρόνια κι άλλαξε προς το καλύτερο το μέλλον των παιδιών της περιοχής. Στη συνέχεια δάσκαλος στα Δημοτικά Σχολεία της Αμφιάλης Κερατσινίου και των Σεπολίων και μετά τη μετάταξη στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Καθηγητής και Λυκειάρχης στο 30ο Λύκειο της Κυψέλης, Προϊστάμενος του Γραφείου Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο Ίλιον και στη συνέχεια στην Αθήνα, και, τέλος, Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά.
Συνταξιοδοτήθηκε το 2000 και έλαβε τον σημαντικό τίτλο του Επίτιμου Προϊσταμένου Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Αλλά, κυρίως, είχε την αναγνώριση, την αγάπη και το σεβασμό της εκπαιδευτικής κοινότητας, των συναδέλφων του δασκάλων και καθηγητών, των θεσμικών συνδικαλιστικών τους οργάνων, των τοπικών κοινωνιών. Αλλά, πάνω απ’ όλα, των μαθητών του, που από χθες μας κατακλύζουν με μηνύματα για τον “αγαπημένο τους δάσκαλο” και τον “αγαπημένο τους καθηγητή” όπως τον αποκαλούν οι μαθητές του στην Αθήνα και την Κρήτη που υπηρέτησε επί 36 συναπτά χρόνια.
Μία διαδρομή ακανθώδης, επίμονη, επίπονη, ανηφορική, ασκητική, έως την κορυφή της κοινωνικής και επαγγελματικής καταξίωσης, με πολλές θυσίες αλλά και χαρές. Ένας διαρκής αγώνας από το σκοτάδι στο φως. Χωρίς ποτέ να ξεχάσει από που ξεκίνησε. Χωρίς ποτέ να χάσει την ανθρωπιά του, χωρίς ποτέ να σταματήσει να υπερασπίζεται ενεργά και με κόστος τους αδύναμους: είτε επρόκειτο για μαθητές, είτε για καθηγητές και συνδικαλιστές διωκόμενους από την κρατική – κυβερνητική αυθαιρεσία, είτε απλώς για φτωχούς ανθρώπους που πάλευαν για την επιβίωση και την πρόοδο των παιδιών τους.
Χωρίς ποτέ να σταματήσει ν’ αγωνίζεται για Δικαιοσύνη κι Αποζημίωση απέναντι στην αναλγησία και υπεροψία του “δημοκρατικού” γερμανικού κράτους: πάλεψε ως συγγραφέας κι ερευνητής της Ιστορίας του τόπου του, ως ομιλητής σε τελετές μνήμης, όπου ανέδειξε ιδιαιτέρως τη συμβολή των χωριών της Δυτικής Ιεράπετρας στη θυσία και τον Γολγοθά που είχαν να ανέβουν τα θύματα, ως εκπρόσωπος της Ένωσης Θυμάτων Ολοκαυτώματος Δήμου Βιάννου και Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Θυμάτων Ναζιστικής Κατοχής, ως απλό μέλος του Εθνικού Συμβουλίου που αγωνιούσε και συμμετείχε, με σεμνότητα, στον αγώνα για Δικαιοσύνη όσο ελάχιστοι…”.
Την Κυριακή 5 Μαρτίου 2023, στην Άρβη και στον ναό των Αγίων Αποστόλων στις 9.00 π.μ., θα τελεστεί το τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο για την ανάπαυση της ψυχής του Ιωάννη Αριστομένη Συγγελάκη. Η οικογένειά του καλεί συγγενείς και φίλους να παραστούν.
* O Γιώργος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού