Τώρα που βρισκόμαστε στο τέλος της χρονιάς-αφιέρωμα για τα 60 χρόνια από τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, ήρθε η ώρα της αποτίμησης του ατομικού και του συλλογικού πνευματικού κέρδους από την υπενθύμιση και επαναπρόσληψη του ευρύτατου και πολυδιάστατου λογοτεχνικού έργου του.
Ο Καστρινός συμπολίτης μας άφησε μια άυλη πνευματική διαθήκη, η οποία ερμηνεύτηκε από πολλούς επιστήμονες δημιουργώντας μια πλούσια βιβλιογραφία. Οι επιστημονικές εργασίες, όμως, δεν έλυσαν τις προσωπικές μου απορίες για την ερμηνεία του χορού στον Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Γι’ αυτό αποφάσισα να κατέβω στο μυθικό χορευτικό αλώνι, στο ακρογιάλι και να σταθώ δίπλα στον χορευτή Αλέξη Ζορμπά και μαζί με το αφεντικό να πιαστώ από τους ώμους, με τον Ζορμπά στη μέση. Έχω ανάγκη να καταλάβω τι με δίδαξε ο χορευτής Αλέξης Ζορμπάς.
Ακούω το πρώτο μπαλόνι από το δεξί χέρι του Ζορμπά. Το πρώτο βήμα δύσκολο, αβέβαιο, πρέπει να ακούσω πρώτα το ρυθμό. Το δεύτερο πιο σίγουρο, σταθερό. Στο τρίτο κοιτάζω τον Ζορμπά να σιγουρευτώ ότι συντονιζόμαστε μαζί. Ο Ζορμπάς χορεύει και γυρνώντας προς το αφεντικό λέει:
«Αφεντικό, φώναξε, έχω πολλά να σου πω[…]μα δεν τα πάει η γλώσσα μου…Θα τα χορέψω το λοιπόν![…]».
Το αφεντικό δεν απάντησε, αλλά σκέφτηκε: «Έβλεπα το Ζορμπά να χορεύει κι ένοιωθα για πρώτη φορά την δαιμονικιάν ανταρσία του ανθρώπου, να νικήσει το βάρος και την ύλη, την προγονική κατάρα. Καμάρωνα την αντοχή του, τη σβελτέτσα, την περηφάνεια∙ κάτω στην αμμουδιά τα ορμητικά κι αντάμα περίτεχνα πατήματα του Ζορμπά χάραζαν την εωσφορική ιστορία του ανθρώπου».
Μέσα σε μια παράγραφο ο Νίκος Καζαντζάκης κάνει έναν μη λεκτικό διάλογο∙ ένα διάλογο του σώματος με τα ερωτηματικά της οντολογικής ύπαρξης, του ανθρώπινου βίου, των διαπροσωπικών σχέσεων και συναισθημάτων, καθώς και του Θεού. Όλα αυτά γίνονται με το ΧΟΡΟ που ενώνει την ψυχή και το σώμα, χωρίς περιορισμούς, χωρίς προαπαιτούμενα, μόνο με την ρυθμική κίνηση της ανθρώπινης ύλης.
Ο καζαντζακικός χορός είναι η ίδια η ζωή που παλεύει σ’ ένα μεταιχμιακό χοροστάσι, «κάτω στην αμμουδιά», καθώς η αμμουδερή παραλία είναι ένα σύνορο γης-θάλασσας. Είναι η μόνη περίπτωση που δεν είναι δεδομένος ο νικητής, η ζωή ή ο θάνατος. Αλλά κι αν νικήσει στο τέλος ο θάνατος ο χορευτής έχει την ικανοποίηση ότι εκείνη τη δεδομένη στιγμή που χορεύει είναι ο νικητής, διότι άδραξε τη στιγμή χαράς που του δόθηκε και επικοινώνησε με τον συνάνθρωπό του, τον εαυτό του και το Θεό.
Ο χορευτής Ζορμπάς ταυτίζεται με τη Φύση, το συναίσθημα και τη σάρκα, ενώ το αφεντικό με τον Πολιτισμό, τη λογική και τους ηθικούς κανόνες. Πρόκειται για μια ιδεολογική σύγκρουση, η οποία αφορά δυο διαφορετικούς χαρακτήρες στην καζαντζακική μυθοπλασία, ένα καζαντζακικό λογοτεχνικό αντιθετικό δίπολοˑ δίπολο που θα μπορούσε να συνυπάρχει και σε ένα χαρακτήρα.
Η χορευτική φιγούρα του Αλέξη Ζορμπά συναιρεί τον άγιο και το δαίμονα αποκαλύπτοντας την χορευτική κοσμοθεωρία του Νίκου Καζαντζάκη, σύμφωνα με την οποία όταν ο χορευτής λαμβάνει τη σταυρόσχημη χορευτική στάση του σώματος (ανοιχτά χέρια, κάθετος άξονας το σώμα) προσεύχεται τον ουρανό, ενώ ταυτόχρονα τα βήματα πατούν τη γη για να ξορκίσουν το κακό.
Άλλωστε και ο τίτλος του μυθιστορήματος είναι Βίος (άγιος) και Πολιτεία (αμαρτία) του Αλέξη Ζορμπά…
* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος