Η μελέτη Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΤΠΣ) για το Δήμο Ηρακλείου (όπως και για όλους σχεδόν τους Δήμους της χώρας) είναι σε εξέλιξη αυτή την περίοδο και αποσκοπεί στην ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ.
Είχα την τιμή και ευθύνη ως Πολιτικός Μηχανικός Πολεοδόμος – Χωροτάκτης και Περιβαλλοντολόγος να συντονίσω την πολυμελή και πολύ-επιστημονική Ομάδα Μελέτης και με αυτή την ιδιότητα συντάσσω το παρόν ενημερωτικό σημείωμα.
Με τη Μελέτη του ΤΠΣ για το Δήμο Ηρακλείου θα καθοριστούν: το Πρότυπο Χωρικής Οργάνωσης και Ανάπτυξης, τα βασικά Προγραμματικά Μεγέθη, τα όρια των Πολεοδομικών Ενοτήτων και Οικισμών, οι Χρήσεις Γης, οι Όροι και Περιορισμοί Δόμησης, σημαντικές Πολεοδομικές Παρεμβάσεις, οι Ζώνες Υποδοχής Συντελεστή Δόμησης, οι Ζώνες Ειδικών Πολεοδομικών Κινήτρων, το Οδικό Δίκτυο, τα τεχνικά, μεταφορικά και περιβαλλοντικά δίκτυα και υποδομές, μέτρα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, μέτρα υποστηρικτικά της αντιμετώπισης έκτακτων αναγκών και διαχείρισης συνεπειών φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών και λοιπών απειλών.
Στο πλαίσιο της Μελέτης του ΤΠΣ έγινε απολογισμός της μέχρι σήμερα Πολεοδομικής και Χωρικής Ιστορίας της πόλης και του Δήμου Ηρακλείου, απ’ όπου προέκυψαν χρήσιμα συμπεράσματα για τον καθορισμό των Προτάσεων.
Στο Ηράκλειο η «χωρική αδράνεια», η αδυναμία του χώρου να παρακολουθήσει την ταχύτητα των κοινωνικών μεταβολών γίνεται προσδιοριστικό στοιχείο της δυναμικής των τελευταίων και έτσι ερμηνεύεται η «χωρική υστέρηση» στην πόλη, ειδικά στον τομέα του «δημόσιου χώρου». Στο Ηράκλειο, η πολεοδομική εξέλιξή του είναι ένα «συνεχές» των πολλαπλών διαδοχικών ιστορικών περιόδων χωρίς να έχουν υπάρξουν έντονες τομές.
Ταυτόχρονα τα «πολεοδομικά φαινόμενα» της πόλης έχουν αναγωγή σε κάθε αντίστοιχη ιστορική περίοδο, συγκεκριμένο σύστημα παραγωγής και γι’ αυτό το λόγο δεν είναι σήμερα εφαρμόσιμες καθ’ ολοκληρία παλαιές προτάσεις, παλαιών προσεγγίσεων. Φιλοδοξούμε να εισαγάγουμε την ουσιαστική συμμετοχή του κοινού, των πολιτών στον Πολεοδομικό Σχεδιασμό, στο πλαίσιο της υφιστάμενης νομοθεσίας, ώστε ο Σχεδιασμός να γίνει κατανοητός, αποδεκτός και εφαρμόσιμος.
Η απουσία ελέγχου Χρήσεων Γης στο Ηράκλειο (τόσο στον αστικό όσο και στον έξω-αστικό χώρο) δεν είναι ούτε αθώα, ούτε τυχαία, πολύ δε περισσότερο δεν ερμηνεύεται ως μια συγκυριακή απόκλιση από ένα αυστηρό zoning δυτικού τύπου. Ουσιαστικά πρόκειται για την εξυπηρέτηση μικροαστικών στρωμάτων και συμφερόντων, τα οποία έτυχαν μιας προνομιακής μεταχείρισης, γιατί, αυτά, τα ίδια κοινωνικά στρώματα διαχρονικά συγκρότησαν ακούσια μια απαιτητική εκλογική πελατεία.
Παρόμοια χαρακτηριστικά έχει και το «Πολεοδομικό και Κοινωνικό Φαινόμενο της αυθαίρετης δόμησης στο «Ηράκλειο». Η Πολεοδομική Ιστορία της πόλης του Ηρακλείου έχει επηρεαστεί από τη μακροχρόνια οθωμανική κατοχή, παράλληλα από το ελληνικό γίγνεσθαι και λιγότερο από τις ευρωπαϊκές τάσεις και εξελίξεις.
Η ενσωμάτωση της Κρήτης στην Ελλάδα έγινε το έτος 1913, δηλαδή μόλις 111 χρόνια πριν από σήμερα, χρονική περίοδο μικρή (για τις πολεοδομικές εξελίξεις που πάντα απαιτούν χρόνο) και η οποία γίνεται ακόμη μικρότερη αν αφαιρεθούν οι χρόνοι στασιμότητας των Α΄ και Β΄ Παγκοσμίων Πολέμων. Το πρώτο οργανωμένο Πολεοδομικό Σχέδιο Ηρακλείου γίνεται το 1934 (μετά το πρωτογενές σχέδιο του 1902) σχεδόν 100 χρόνια μετά το πρώτο – σχεδόν – αντίστοιχο Σχέδιο της Αθήνας το 1833 (Σχέδιο Κλεάνθους-Schaubert).
Ενδεικτικά αναφέρουμε τα παρακάτω Πολεοδομικά Σχέδια άλλων πόλεων, με τις αντίστοιχες χρονικές στιγμές σύνταξής τους:
•Τρίπολης και Ναυπλίου (1834) •Χαλκίδα (1835)
•Ερμούπολη (1837) •Πειραιάς (1840)
•Μεσολόγγι (1847)
•Θηβαϊκή Λειβαδιά (1850)
•Σπάρτη και Αγρίνιο (1852)
•Λαμία και Κόρινθος (1858)
•Πύργος (1862)
•Καλαμάτα (1867) … ώστε να κατανοηθεί η Πολεοδομική Υστέρηση της πόλης του Ηρακλείου, ως προς άλλες ελληνικές πόλεις, τις οποίες όμως «ξεπέρασε» σε ρυθμούς δημογραφίας και οικονομικής ανάπτυξης τον 20ο αιώνα!!
Άρα, διαπιστώνουμε μια υστέρηση 100 χρόνων -έναν αιώνα!!- στην πολεοδομική εξέλιξη Αθήνας – Ηρακλείου αλλά και άλλων ελληνικών πόλεων. Για όλους τους παραπάνω λόγους, στην Πολεοδομική Ιστορία της πόλης του Ηρακλείου δεν συναντάμε ευδιάκριτα τάσεις και πρακτικές που εφαρμόστηκαν σε άλλες ελληνικές πόλεις και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, όπως πρακτικές κοινωνικής διαίρεσης του χώρου, αναπλάσεις κεντρικών περιοχών, κρατικές πολιτικές κλπ.
Η πόλη του Ηρακλείου διαθέτει τη δική της «Κοινωνική και Πολεοδομική Ιστορία» που την χαρακτηρίζει ως «ειδική και δύσκολη περίπτωση» και που για την επίλυση προϋποθέτει τη γνώση και τη βιωματική εμπειρία εφαρμογών, αξιολόγησης, διόρθωσης και ξανά εφαρμογών. Το Ηράκλειο με αργά βήματα μετασχηματίστηκε σε πρωτεύουσα της Κρήτης και έτσι πρέπει να αναλυθεί η πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, (και όχι μόνο ως δημογραφική εξέλιξη και χωρικές επεκτάσεις της πόλης).
Η ανάλυση αυτή εμπεριέχει τη δυσκολία της αναλυτικής αναζήτησης της συμβολής κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών παραμέτρων σε χρονικές περιόδους και τομές σε συνδυασμό με τη χρονική υστέρηση ή αδράνεια μετασχηματισμού του χώρου απέναντι στις εξελίξεις.
Η επιμονή μας στην ανάδειξη της ʺπολεοδομικής υστέρησηςʺ γίνεται για να ερμηνευτεί ότι η σημερινή ʺπολεοδομική λειτουργική κατάσταση της πόληςʺ οφείλεται στην απουσία την κρίσιμη χρονική στιγμή εκκίνησης της οικονομικής ανάπτυξης ενός ʺσχεδίουʺ που θα είχε συνταχθεί με σκοπό να προγραμματίσει, να οργανώσει και να κατευθύνει την ανάπτυξη της πόλης, πρακτική που ακολουθήθηκε σε άλλες πόλεις με θετικά αποτελέσματα. Ένα τέτοιο Σχέδιο φιλοδοξεί να αποτελέσει το Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο του 2024.
Η μακροσκοπική σύγκριση των ελληνικών πόλεων που αναφέρθηκαν πριν με την πόλη του Ηρακλείου εστιάζεται: •στο στοιχειώδη διαχωρισμό δημόσιου και ιδιωτικού χώρου
•την οριοθέτηση των οικοδομικών τετραγώνων
•τη χωροθέτηση των ελάχιστων απαιτούμενων δημοσίων κτιρίων και εγκαταστάσεων Κοινής Ωφέλειας
•διάρθρωση σε συνοικίες, κεντρική πλατεία, αγορά
•προκυμαία
•ορθολογικός σχεδιασμός Ιπποδάμειου οδικού Συστήματος.
Τα παραπάνω ζητήματα που σήμερα αποτελούν «μειονεκτήματα» της πόλης του Ηρακλείου, έχουν σχεδόν επιλυθεί σε άλλες ελληνικές πόλεις ως απόρροια του κρατικού αρχικού πολεοδομικού σχεδιασμού, ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, όταν ακόμη αυτός μπορούσε να επιβληθεί εύκολα σε σχέση με το σήμερα, ως μία προσπάθεια ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού τότε, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε το ίδιο έγκυρα στην πόλη του Ηρακλείου, με δυσμενείς συνέπειες και ανεπίλυτα προβλήματα στο χώρο, ακόμη και σήμερα – θέματα που καλείται να επιμεληθεί ο σύγχρονος Πολεοδομικός Σχεδιασμός με το ΤΠΣ.
•Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής στην ενδοχώρα του Ηρακλείου και της Κρήτης, δεν ήρθε ποτέ…
•Η οικονομική ανάπτυξη της πόλης του Ηρακλείου δια της συγκέντρωσης της παραγωγής μέσα και γύρω από την πόλη, δημιούργησε την έντονη έλξη πληθυσμού προς την πόλη.
•Επιπλέον η μείωση των θέσεων εργασίας στην ύπαιθρο στον τομέα της γεωργίας και η αύξηση των θέσεων εργασίας στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα σε διαφορετικές θέσεις (στην πόλη του Ηρακλείου), σε συνδυασμό με τις ποιοτικά-ποσοτικά άνισες συνθήκες ζωής, δημιούργησαν συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμού, επί δεκαετίες προς το Ηράκλειο.
•Οι ελλείψεις σε στοιχειώδεις Δημόσιες Υποδομές τείνουν να γίνουν το σύμφυτο συναίσθημα και άλλοθι…
•Η σχέση της πόλης του Ηρακλείου με τη θάλασσα έχει διαμορφωθεί σταδιακά και ιστορικά, με το θαλάσσιο τμήμα των ενετικών τειχών, το φρούριο Κούλε και το λιμάνι να αποτελούν τις περιορισμένες εστίες εξέλιξης αυτής της σχέσης.
Ο Γιώργος Αλεξάκης είναι M.Sc. πολιτικός μηχανικός, χωροτάκτης, πολεοδόμος, περιβαλλοντολόγος, συντονιστής της Ομάδας Μελέτης του ΤΠΣ για το Δήμο Ηρακλείου