Η κρητική διάλεκτος, περισσότερο από την κοινή νεοελληνική, στον λόγο αγαπά την αρμονία σύμφωνο +φωνήεν, χωρίς συμφυρμούς και χασμωδίες. Γι’ αυτό χρησιμοποιεί περισσότερο το ευφωνικό -ε στις καταλήξεις των ρημάτων που λήγουν σε -ν. Έτσι στην Κρήτη είναι συνηθέστεροι οι τύποι: θέλουνε, ακούνε, ελέγανε, ελεγόντανε… αντί των: θέλουν, ακούν, έλεγαν, λέγονταν… που είναι πιο συνηθισμένοι στην κοινή νεοελληνική. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγει τον κακόηχο συνωστισμό συμφώνων. (Οι μονοσύλλαβοι βέβαια ρηματικοί τύποι προτιμούνται με -ε και στην κοινή νεοελληνική: καίνε, λένε, τρώνε…). Από την άλλη, για να αποφύγουν την κακόηχη συνάντηση δύο φωνηέντων (χασμωδία), οι Κρητικοί χρησιμοποιούν περισσότερο το φαινόμενο της αφαίρεσης: τό ‘φερα, του τό ‘πες; θά ‘ρθουμε… (στην άλλη Ελλάδα συνήθως: το έφερα, του το είπες; θα έρθουμε). Ένα ε- ως αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους (παρατατικό, αόριστο) παίρνουν στην γλώσσα μας όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο, το οποίο ε- στην κρητική διάλεκτο μένει ακόμη και όταν δεν τονίζεται: έδειχνα, έδειξα, εδείξαμε, εδείχνανε, εκοιμόμουνα, εκοιμόντανε, εκοιμοίθηκες… Στην Κρήτη αυτό το ε- της αύξησης αποσπάσθηκε από τους παρελθοντικούς χρόνους, όπου λέγεται κανονικά κολλημένο στο ρήμα: τον εφέρανε, μας εχαιρέτησε, τους εκοίταζες, σας εδίναμε… και με τον καιρό κόλλησε στις αντωνυμίες και λέγεται (κολλημένο πια σ’ αυτές) και στους χρόνους που δεν παίρνουν αύξηση: τον-εφέρνουνε, μας-ε χαιρετά, να ντος-ε κοιτάξεις, θα σας-εδώσουμε. Μάλιστα το ίδιο ευφωνικό -ε έχει κολλήσει και σε συνδέσμους και σε προθέσεις: εις-ε θυσία το ζητά (Θυσία Αβραάμ), αν-ε βλέπεις, όντεν-ε φύγει.
Μέχρι τώρα έχω δει πολλές ατυχείς προσπάθειες να αποδοθεί και στα γραπτά το φαινόμενο αυτό του προφορικού λόγου στην Κρήτη. Στις εκδόσεις ΓΑΛΑΞΙΑ π. χ. έχω διαβάσει: εισέ θυσία το ζητά (Θυσία Αβραάμ), τόνε παιδεύγει (με τόνο στην παραλήγουσα, Ερωτόκριτος), να τηνέ κρατεί (με τόνο στην λήγουσα, Ερωφίλη), να σας εδώσει, να σας εβοηθήσω (Ερωφίλη), φτωχούς να σάς εκάμου (Ερωτόκριτος)… γραφές απαράδεκτες, αφού ξεφεύγουν εντελώς από τους κανόνες της ελληνικής γραμματικής.
Σύμφωνα με την προέλευση του φαινομένου και σύμφωνα με τους θεσπισμένους γραμματικούς κανόνες της ελληνικής η ορθή γραφή τους είναι: τον-ε, την-ε, μας-ε, σας-ε, τους-ε (ντος-ε) μπροστά από τους αρκτικούς χρόνους των ρημάτων που αρχίζουν από σύμφωνο. Και ας μου πει κάποιος πώς αλλιώς θα μπορούσε να γραφεί π. χ. το: σας-ε φέρνουμε.
Για το θέμα αυτό έχω γράψει στην ΠΑΤΡΙΔΑ και παλαιότερα ( λωσσικά, Τρίτη, 5 Απριλίου 2016). Είναι ανάγκη να μπει επιτέλους κάποια τάξη και όχι ο καθένας να γράφει κατά το δοκούν. Γνώμη μου είναι η ΠΑΤΡΙΣ, μια σοβαρή και μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα, να πρωτοστατήσει στην λύση του προβλήματος. Στα κείμενα σε κρητική διάλεκτο να διορθώνει τους τύπους, ώστε να καθιερωθεί κάποτε αυτός ο ενιαίος και ομοιόμορφος τύπος γραφής, που είναι και σύμφωνος με τους κανόνες της γραμματικής μας. Θα είναι προς τιμή της.
* Ο Αιμίλιος Ψαθάς είναι πτυχιούχος ελληνικής και αγγλικής φιλολογίας, επίτιμος σχολικός σύμβουλος φιλολόγων