Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο πολιτισμικών εκφάνσεων, όπως η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνία, η μουσική, ο χορός κ.ά., οι οποίες είναι σε άμεση σχέση και με τον σύγχρονο νεοελληνικό πολιτισμό. Υπάρχει, όμως, και μια άγνωστη σχέση, η οποία μελετάται για πρώτη φορά στο πόνημα της εκπαιδευτικού Αταλάντης Μιχελογιαννάκη-Καραβελάκη Μελέτες στο δίστιχο Κρητική Μαντινάδα και Αρχαίο Επίγραμμα (εκδ. ΜΥΣΤΙΣ, Ηράκλειο 2017).
Είναι η σχέση του αρχαίου επιγράμματος και της κρητικής μαντινάδας. Η συγγραφέας αρχίζει την έρευνά της από τις συλλογές, τα είδη και τις σχολές του αρχαίου επιγράμματος, εστιάζοντας στη θεματική και τη μορφολογική του εξέλιξη. Στη συνέχεια εξετάζει τη θεματολογία και το περιεχόμενο του νεοελληνικού δίστιχου με έμφαση στο κρητικό δίστιχο-μαντινάδα, ενώ στο τρίτο μέρος αναλύει τη σχέση των αρχαιοελληνικών επιγραμμάτων με το κρητικό δίστιχο-μαντινάδα.
Ακολουθεί μια επιλογή επιγραμμάτων από την Παλατινή Ανθολογία («Ελληνική Ανθολογία» επιγραμμάτων, η οποία ανακαλύφθηκε το 1606 στη βιβλιοθήκη του Παλατινάτου της Χαϊδελβέργης της Γερμανίας), καθώς και μετρικές παρατηρήσεις στο επίγραμμα και το κρητικό-δίστιχο, αντίστοιχα. Τέλος, στο δοκίμιο παρουσιάζονται αθησαύριστες συλλογές παλιών κρητικών διστίχων. Τα πρώτα επιγράμματα, τα αρχαϊκά, είναι μνημειακά, δηλαδή επιτύμβια ή/και αναθηματικά και πρωτοεμφανίζονται την ομηρική εποχή.
Ο δημιουργός είναι ανώνυμος, το επίγραμμα είναι λιτό, λακωνικό και αναφέρεται στον θανόντα. Ακολουθούν τα επιγράμματα της κλασικής εποχής (μέσα 5ου αιώνα), τα οποία σηματοδοτούν τη μετάβαση από το μνημειακό στο λογοτεχνικό επίγραμμα και στην ελληνιστική περίοδο γίνoνται αυτόνομο λογοτεχνικό είδος και αυτονομείται. Αυτή η εξέλιξη χαρακτηρίζεται από τον επώνυμο δημιουργό, την αλλαγή στη θεματολογία και το περίτεχνο ύφος.
Η μελέτη προχωρά στην έρευνα της κρητικής μαντινάδας αρχίζοντας από την πρώτη ποιητική σύνθεση με ομοιοκατάληκτο στίχο του Καστρινού Στέφανου Σαχλίκη (μέσα 14ου αιώνα) μέχρι τον Ερωτόκριτο (η αποκορύφωση) του Βιτσέντζου Κορνάρου, οπότε και παγιώνεται η μορφή του κρητικού δίστιχου.
Μορφολογικά η μαντινάδα έχει μέτρο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, αποτελείται από δύο στίχους (κάθε στίχος έχει δυο ημιστίχια, το πρώτο οκτασύλλαβο και το δεύτερο επτασύλλαβο) και ομοιοκαταληξία του πρώτου με το τρίτο ημιστίχιο, καθώς και του δεύτερου με το τέταρτο. Η θεματική ποικίλλει και μπορεί να είναι ερωτική, σκωπτική, πολιτική, του γάμου, της βάφτισης, του γλεντιού, του μοιρολογιού κ.λπ.
Βασικά στοιχεία είναι η λογοτυπική φόρμουλα (στερεότυπες λέξεις ή φράσεις, προϊόντα συλλογικής δημιουργίας), η οποία ανάγεται στα ομηρικά έπη και αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του προφορικού πολιτισμού. Σήμερα με τον λόγιο πολιτισμό, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της καλής μαντινάδας είναι: η φροντισμένη γλώσσα με το τοπικό κρητικό ιδίωμα, η νοηματική συνοχή, η πρόκληση έντονων συναισθημάτων και το στοιχείο της έκπληξης, το οποίο θα φανερωθεί στην τελευταία λέξη του τέταρτου ημιστίχιου (δηλαδή στο τέλος για να προκαλέσει την ανατροπή).
Όλα τα παραπάνω ερευνητικά στοιχεία είναι τεκμηριωμένα βιβλιογραφικά και παρουσιάζονται με επιστημονική εμβρίθεια και λεπτομέρεια. Ο αναγνώστης, όμως, θα δει την ψυχή της Βιαννίτισας Αταλάντης Μιχελογιαννάκη – Καραβελάκη στις σελίδες 138 έως 174, καθώς η συγγραφέας εκμυστηρεύεται τα βιώματά της από τη γενέτειρα Βιάννο. Εδώ ξεδιπλώνεται ένας διάλογος του παρόντος με το παρελθόν, του απορημένου παιδιού με τον σοφό γέρο, ενώ ταυτόχρονα σεργιανίζουν οι παιδικές μνήμες στα μονοπάτια της βιαννίτικης καντάδας.
Οι μαντινάδες δίνουν και παίρνουν, καθώς ο αναγνώστης «ακούει» να εναλλάσσεται το βιολί με το μαντολίνο του Νίκου Κόμη και τη βαρύτονη φωνή του καλλίφωνου Μανόλη Στρατάκη να κάνουν καντάδα στα σοκάκια της Άνω Βιάννου. Νοερά μπορεί να πλάσει στο νου του την εικόνα συνάντησης των δυο κανταδόρων με τον τρίτο της παρέας, Δημήτρη Παπαματθαιάκη, ο οποίος συνοδεύεται από τον βιολιστή Μύρο Κουτρουμπάκη και άλλη μεγάλη παρέα. Όλοι μαζί κανταδορίζουν τις φεγγαροβραδιές, με τις μελωδίες της «Στραταρίδας», του «Φλισκούνι», της «Γαρεφαλίτσας» κι όταν το φεγγάρι βουτά στη θάλασσα του Κερατόκαμπου, τότε αφήνουν την καρδιά τους να ταξιδέψει…
«Βιάννο μου, το φεγγάρι σου απ’ την Κερά όντε βγαίνει,
όλους τσι πόνους παγουδιά, μα το σεβντά πληθαίνει».
Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι η συγγραφέας με το παρόν εγχειρίδιο συνεχίζει τη λόγια παράδοση της μουσικοχορευτικής παράδοσης της γενέτειράς της, της Βιάννου. Η παρούσα μελέτη, όπως και όλα τα προηγούμενα έργα της, φανερώνουν ότι η συγγραφέας αποτελεί αδιάσπαστο κρίκο της βιαννίτικης πνευματικής αλυσίδας που ξεκίνησε από τον Ιωάννη Κονδυλάκη και συνεχίστηκε με τον Γεώργιο Χρηστάκη, τον Μανόλη Στρατάκη και τον Σάββα Πετράκη.
*Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος