Η ετυμολογική αναζήτηση της λέξης «ευθύνη» οδηγεί στην αρχαία ελληνική λέξη «εύθυνα» που σήμαινε την υποχρέωση όσων ασκούσαν δημόσια λειτουργήματα να λογοδοτούν για ό,τι έπρατταν ή παρέλειπαν να πράξουν. Για εκφραστικές ανάγκες του ανθρώπου με την πάροδο του χρόνου, η έννοια της λέξης διευρύνεται και σήμερα δηλώνει την υποχρέωση, για αναγνώριση και αποδοχή του κόστους και των συνεπειών που συνεπάγονται οι πράξεις και οι παραλείψεις μας.
Παράγωγο της «ευθύνης» η «υπευθυνότητα», με ουσιαστική όμως εννοιολογική διαφορά, καθώς ξεπερνά την τυπική υποχρέωση της αναγνώρισης και αποδοχής της ευθύνης και αναφέρεται στη συνειδητή αξιολόγηση των συνεπειών της, χωρίς το στοιχείο του εξαναγκασμού. Συνειδητή αξιολόγηση που καθιστά την υπευθυνότητα αρετή και ενάρετους όσους χαρακτηρίζονται με αυτή.
Οι πολίτες ως «κοινωνία πολιτών» ασφαλώς και έχουν ευθύνες των ατομικών και των συλλογικών τους επιλογών, η απόδοση των οποίων γίνεται στα πλαίσια της συλλογικής συνείδησης, καθώς καταλογισμός ατομικών ευθυνών για τις πολιτικο-ιδεολογικές πεποιθήσεις του πολίτη δεν συνάδει με τις δημοκρατικές αρχές.
Οφείλουμε όμως, να επισημάνουμε τις ασθενικές επιδόσεις της ελληνικής κοινωνίας στην καλλιέργεια κοινωνικής ευθύνης, που όχι μόνο δεν έχει γίνει αντιληπτή, αλλά και δαιμονοποιείται, θυσιαζόμενη στο βωμό της προστασίας μίας νοσηρής αντίληψης περί ατομικότητας.
Η συλλογική-κοινωνική υπευθυνότητα ξεφεύγει από τα στενά πλαίσια της ατομικής ευθύνης και ασφαλώς δεν στοχεύει σε ενοχοποίηση του πολίτη, καταδικάζοντας τον ως «φταίχτη». Στοχεύει να τον βοηθήσει για να κατανοήσει τη δυναμική της υπευθυνότητας και να αντιληφθεί τον ευρύτερο διαδραστικό του ρόλο, στη ζωή της κοινωνίας των πολιτών.
Η έκφραση των ευχαριστιών του κ. πρωθυπουργού στις 28-4-2020 για την υπευθυνότητα που επέδειξε ο λαός στην εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων, μόνο τις επικοινωνιακές ανάγκες της τηλεοπτικής παράστασης μπορεί να υποστηρίξει. Αλήθεια!
Για ποια υπευθυνότητα μας ευχαρίστησε ο κ. Πρωθυπουργός, όταν στην εφαρμογή των σκληρών μέτρων κυριαρχεί το στοιχείο του εξαναγκασμού και μάλιστα μετά προστίμων, που αποκλείει εξ ορισμού την συνειδητή αξιολόγηση των συνεπειών της εφαρμογής των μέτρων, η οποία αναδεικνύει την υπευθυνότητα, που ως αρετή δεν ορίζεται νομικά ούτε κατοχυρώνεται θεσμικά;
Σκληρά προληπτικά μέτρα, που προτάθηκαν από την επιστημονική επιτροπή αλλά υπαγόρευσε το πολιτικό κόστος και οι συνέπειες μιας σίγουρης κατάρρευσης του Εθνικού Συστήματος Υγείας, για την άθλια κατάσταση του οποίου την διαχρονική ευθύνη έχουν όλες οι κυβερνήσεις της μεταπολίτευσης.
Αν το πολιτικό κόστος υπαγόρευσε την λήψη των μέτρων, στην επιτυχή εφαρμογή τους συνέβαλε ο φόβος, η ανασφάλεια και η αγωνία, που φώλιασε στο λαό η τρομολαγνική προπαγάνδα των καθεστωτικών ΜΜΕ, προκειμένου να καλλιεργηθεί η απατηλή και ψευδής εικόνα, ότι η κυβέρνηση πέτυχε μοναδική παγκόσμια πρωτιά στη διαχείριση της πανδημίας, αποκρύπτοντας στοιχεία καλύτερων αποτελεσμάτων της διαχείρισης της πανδημίας σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και αποσιωπώντας αναλογικά στοιχεία στατιστικών ερευνών, που επιβεβαιώνουν ότι, τηρουμένων των αναλογιών, στην Καστοριά και την Κοζάνη αντιμετωπίσαμε συνθήκες παραπλήσιες αυτών της Ιταλίας.
Μελέτες και δημοσκοπικές έρευνες αναφέρουν ότι η ομολογουμένως επιτυχής αντιμετώπιση της διασποράς και μετάδοσης της πανδημίας στη χώρα μας οφείλεται:
Πρώτον, στην πιστή εφαρμογή των μέτρων από την συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού (50%).
Δεύτερον, στην κατανόηση της αναγκαιότητας των σκληρών μέτρων που εισηγήθηκε έγκαιρα η επιστημονική επιτροπή (30%).
Τρίτον, στην πολιτική βούληση της κυβέρνησης να επιβάλει τα μέτρα. (20%)
Οι ευχαριστίες έπρεπε κατά συνέπεια να αναφέρονται στη κατανόηση του Ελληνικού λαού για την αναγκαιότητα των μέτρων και όχι για υπευθυνότητα, που κυριολεκτικά ανέδειξαν οι υπηρέτες της δημόσιας υγείας στο σύνολο τους και τους οποίους θυμήθηκαν με την πανδημία, όλοι αυτοί, που μας μιλούν για τον πόλεμο που κερδίζουν με τις μάχες που δίδουν κάθε μέρα αλλά ακόμη δεν τολμούν να επιτάξουν ιδιωτικά νοσηλευτήρια για να υπηρετήσουν τη δημόσια υγεία.
Η αναφορά του Πρωθυπουργού αλλά και των κυβερνητικών στελεχών μετά τις πρωθυπουργικές ανακοινώσεις, στο ρόλο του παράγοντα της «ατομικής ευθύνης» στη φάση της σταδιακής άρσης των περιοριστικών μέσων και της επανόδου «σε μια νέα κανονικότητα», φαίνεται να υπηρετεί την μετακύληση των πολιτικών ευθυνών, παρά την προτροπή του Σόλωνα: «Ευθύνας ετέρους διδόναι κι αυτός ύπεχε» (Όταν αξιώνεις να έχουν οι άλλοι ευθύνες, πρέπει και εσύ να αναλαμβάνεις τις δικές σου).
Η ευθύνη ως παράγοντας έκβασης της πανδημίας ανήκει κατά φθίνουσα κλίμακα στο κράτος ως πολιτική, στην κοινωνία ως συλλογική, στο κάθε άτομο ως ατομική.
Η ατομική ευθύνη εξασφαλίζει σίγουρα μια βολική κατάσταση για όσους κατά καιρούς είχαν και έχουν εξουσία αλλά και όσους διέλυσαν το κοινωνικό κράτος την τελευταία δεκαετία. Όταν η κατάσταση εξελίσσεται θετικά πιστώνονται τα εύσημα. Αν όχι, φταίνε τα άτομα και η κοινωνία που δεν τήρησαν τα μέτρα.
Η κυβέρνηση επικαλούμενη και προβάλλοντας την ατομική ευθύνη ως βασικό παράγοντα έκβασης της επιδημίας, προσπαθεί να αποσιωπήσει την κρατική ευθύνη και να αναζητήσει συν-υπεύθυνους σε περίπτωση αποτυχίας στο πνεύμα του Παγκάλιου τσιτάτου «μαζί τα φάγαμε», εκφραζόμενο στη νέα πραγματικότητα ως «μαζί τους σκοτώσαμε».
Ατομική ευθύνη στο ζήτημα της δημόσιας υγείας σημαίνει ότι ο ασθενής είναι υπεύθυνος για την πρόληψη, τη διαχείριση και την έκβαση της ασθένειας. Ασφαλώς και η ατομική συνείδηση κάθε ασθενή για την πανδημία επιτάσσει το αυτονόητο, «μένουμε σπίτι» για να σπάσει η αλυσίδα της μετάδοσης.
Σπάει όμως η αλυσίδα μόνο με τον εγκλεισμό ή χρειάζονται ακόμα πολλά περισσότερα που δεν έχουν γίνει; Μπορεί η «ατομική ευθύνη», που μας πλασάρουν να καλύψει τα κενά της κρατικής ανεπάρκειας, τα οποία ταλανίζουν διαχρονικά τη χώρα;
Σ’ αυτήν ακριβώς την ευθύνη και υπευθυνότητα αναφέρεται στο στοχαστικό περιεχόμενο της Ασκητικής «Salvatores Dei» ο Νίκος Καζαντζάκης, προτρέποντας τον καθένα μας : «Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γη, αν δεν σωθεί εγώ φταίω…» αλλά και ο Κορνήλιος Καστοριάδης με την απάντησή του στην ανευθυνότητα της παροιμιώδους φράσης: «Εγώ θα διορθώσω το ρωμαίικο;». Ναι, κύριε, εσύ θα διορθώσεις το ρωμαίικο, στο χώρο και στον τομέα που βρίσκεσαι…
*Ο Μανώλης Κομπολάκης είναι τ. ειδικός σύμβουλος νομάρχη