Είναι το φυτό των αρχαίων ουργινέα ή σκίλλα η παράλιος (Urgenea ή Scilla maritima) της οικογενείας των Liliaceae, με 80 περίπου είδη. Από τα εξωτικά είδη αξιόλογος είναι η σκίλλα η εδώδιμος (scilla esculenta) της βορείου Αμερικής, όπου οι βολβοί, οφτοί αποτελούν κύρια φυτική τροφή πολλών Ιθαγενών.
Η σκίλλα η παράλιος είναι αυτοφυής στις χώρες της Μεσογείου. Διακρίνονται δύο ποικιλίες, η λευκή και η ερυθρά. Οι νωποί φλοιοί της ερυθράς ποικιλίας ψημένοι, κυρίως με λίπος, χρησιμοποιούνται ως δραστικό δηλητήριο των αρουραίων. Στην Ελλάδα φυτρώνει σε παραθαλάσσιους τόπους, αμμώδεις και πετρώδεις και είναι γνωστή μέ τα κοινά ονόματα σκίλλα, ασκέλλα, σκιλλοκρομμύδα, ασκιλλοκάρα, ασκελετούρα, αγριοκρεμμύδα, μπότσικας, αρκόσκιλλα, κουτσούνα, αγιοβασιλίτσα, σχινοκάρα, αθανατοκρομμύδα κ.ά. Αλλά κοντά στα τόσα ονόματα πήρε και το όνομα «Περικλής», γιατί ο Περικλής τρόμαξε τη μητέρα του μόλις τον είδε νεογέννητο και είπε για το «πρόμηκες ασύμμετρον» κεφάλι του πως είναι σαν αγριοκρεμμύδα. Λένε μάλιστα ότι φορούσε πάντα την ωραία περικεφαλαία του, επειδή ντρεπόταν που ηταν σχινοκέφαλος – για το σχινόμορφο κρανίο του έγραψαν πολλοί αρχαίοι (κωμικοί) συγγραφείς, όπως και για το Περίκλειον Ωδείον του χρυσού αιώνα των Αθηνών το “κάλλιστον εν τη οικουμένη”, με θόλο σε σχήμα βολβού σκίλλας.
Η σκίλλα είναι πολυετής πόα, με βολβό μεγάλο, ογκώδη, κοκκινωπό ή λευκωπό με σαρκώδεις χιτώνες, με παράρριζα φύλλα, λογχοειδή. Αρχές φθινοπώρου πετά ένα μακρύ ανθοφόρο στέλεχος, πάνω από ένα μέτρο, με άσπρα λουλουδάκια, που στην Κρήτη λέγεται αθάνατος.
Από πολλούς αρχαίους συγγραφείς αναφέρεται η χρήση του φυτού σε εξαγνιστικές τελετές και είναι χαρακτηριστικές οι περιγραφές των ραβδισμών των «φαρμακών» –ανθρώπων θυσιαζομένων προς εξιλασμών των άλλων: «φαρμακός ο επί καθαρμώ πόλεως αναιρούμενος, όν λέγουσι κάθαρμα» (Σουίδας).
Ο βολβός της σκίλλης είναι αρχαιότατο φάρμακο. Οι Αιγύπτιοι το εγνώριζαν από το 1500 π.Χ. Συχνά αναφέρεται από τον Διοσκουρίδη καί τον Πλίνιο. Ο Κάρολος ο Μέγας το εισήγαγε στη Γερμανία.
Ο βολβός έχει διουρητικές, καρδιοτονωτικές, αντιασθματικές κ.ά. ιδιότητες –τοξικός σε ισχυρές δόσεις. Στη λαϊκή θεραπευτική χρησιμοποιείται και εξωτερικώς επί ιδρώτων, ισχυαλγίας, ερυσιπέλατος, αλλά η χρήση δεν είναι τελείως ακίνδυνη λόγω ερεθιστικής δράσεως.
Για τον Ιπποκράτη ήταν ένα από τα πιο αρχαία φαρμακευτικά φυτά. Ο Διοσκουρίδης κατατάσσει την ασκέλλα στους “πάνακες” [φάρμακο για κάθε ασθένεια] και περιγράφοντας τις φαρμακευτικές δυνάμεις του φυτού αναφέρει «έστι δε και αλεξιφάρμακον όλη προ των θυρών κρεμαμένη». Η πρόληψη της ανεξίκακης δύναμης της σκίλλης πιστοποιείται και από το μινωϊκό δακτυλίδι του Μόχλου Σητείας, όπου απεικονίζεται πλοίο με αιωρούμενο το φυτό στην πρύμνη του.
Εξάλλου η συνήθεια της αναρτήσεως του φυτού στο ανώφλι της εξώπορτας ως προφυλακτικού κατά του βασκάνου οφθαλμού χρονολογείται από της εποχής του Πυθαγόρα. Η πρόληψη αυτή των αρχαίων διασώζεται μέχρι σήμερο και οφείλεται προφανώς στη μεγάλη ζωτικότητα του βολβού, ο οποίος διατηρείται και βλαστάνει εκτός εδάφους, όπως παρατηρεί και ο Θεόφραστος «και γαρ κρεμαννυμένη ζη και πλείστον γε χρόνον διαμένει».Το ίδιο παρατηρεί και ο Κρητικός ριμαδόρος:
Αχι και νάμουνε κι εγώ σαν την ασκελετούρα,
Που τη κουτσοκορφίζουνε μα πάλι βγάνει τρούλα!
Τίποτε δεν έχει μεγαλύτερη δύναμη από τα έθιμα, είχε πει ο Οβίδιος. Η ισχύς του εθίμου που θεωρείται καλορίζικο βρίσκει πολλούς υποστηρικτές και σήμερα –όλοι ψάχνουν ανυπόμονα για το φλουρί της βασιλόπιτας, το πιο λαμπερό σημάδι για να δείξει η τύχη την προτίμησή της.
Μοίρα και Τύχη, δυό θεότητες το ίδιο σοβαρές, το ίδιο λατρεμένες από το λαό με φόβο και μ’ ελπίδα! Η Μοίρα έχει κολλήσει πάνω μας ‘από γεννησιμιού’. Η θεά Τύχη, θεά του μοιραίου και του απρόβλεπτου, της επιτυχίας και της ευημερίας, δεν έπαψε να αποτελεί μέγιστο ζητούμενο των ανθρώπων-είναι μακριά από μας, μα είναι πλούσια και χαρούμενη και προσιτή, αν τη ζητήσουμε μ’ επιμονή και με κόπο. Και η στροφή της τύχης ορίζεται πάντα σε μέρες σημαδιακές. Με του φεγγαριού τη χάση, με την ανατολή του νέου χρόνου.
Τον άνθρωπο και πριν και τώρα και πάντα τον τρόμαζε και τον τρομάζει το μελλούμενο, αυτό το άγνωστο πούναι μπροστά και θα τον βρει σίγουρα, χωρίς να ξέρει πότε και πως. Αφότου, λοιπόν, άρχισε να δουλεύει το μυαλό του προσπαθεί να μαντέψει το μέλλον του και να το ξορκίσει, για όταν έρθει νάναι τυχερό κι ευτυχισμένο. Δύσκολα και τα δυό. Για να μαντέψει τί του μέλλεται κατέφυγε στην Πυθία, τ’ άστρα, τη σπάλα του αρνιού, στα κατακάθια του καφέ και
μέσα στον καφέ
βρίσκεις ό,τι θές
πλούτη, νιάτα, παντριές
και αγάπες περισσές.
Για να ξορκίσει το κακό ανακάλυψε το ‘γούρι’ (από το λατινικό augurium= οιωνός), καλοσημαδιά, δηλαδή κάθε τι που φέρνει τύχη, κάτι αξιοπρόσεκτο ή φανταχτερό για να τραβάει το “κακό μάτι”, όπως η μπλέ χάντρα, ή να απομακρύνει τα πονηρά πνεύματα, όπως το τίμιο ξύλο, το κοκαλάκι της νυχτερίδας ή ακόμη αν φτύσει στoν κόρφο του, αν χτυπήσει ξύλο ή με τις επωδές ‘κούφια η ώρα’, Θεός φυλάξοι κ.λ.π.
Όλα τα γούρικα έθιμα στην ελληνική λαϊκή παράδοση ήταν συνδεδεμένα με την ευτυχία και την υγεία. Υπό την έννοια αυτή το παιδί που κάνει το ποδαρικό φέρνει γούρι. Απήχηση από την πίστη αυτή βρίσκουμε και στην Αγία Γραφή, στους λόγους του Ιακώβ προς τον Λάβα: «…και ηυλόγησε Κύριος ο θεός επί τω ποδί μου» […και κύριος ο Θεός σε ευλόγησε με το ποδαρικό μου-Γένεσις λ΄ 30].
Πολλά τα γούρια, όσοι και οι άνθρωποι. Η αγριοκρομμύδα, πανελλήνιο ελπιδοφόρο σύμβολο αναβλάστησης, που πουλιέται κατά κόρον τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς από τους υπαίθριους πωλητές και τα καταστήματα, προφυλάσσει από το κακό και φέρνει υγεία.
Σύμφωνα με το μύθο η Γοργόνα άνοιξε από περιέργεια το μπουκαλάκι με το αθάνατο νερό που προοριζόταν για τον αδελφό της Μεγαλέξανδρο, και κατά τύχη χύθηκε πάνω σε μια αγριοκρομμύδα η οποία έγινε…αθάνατη! Γι’ αυτό τη μπάζουμε ολόρριζη στα σπίτια τις ημέρες των εορτών, αφού θεωρείται ότι μεταδίδει ευεξία και δύναμη.
Μ ένα τέτοιο αναβλαστικό συμβολισμό, ευχόμαστε ο χρόνος πούρχεται νάναι Ευτυχισμένος, Χαρούμενος και Γουρλής. Αμήν.
* Ο Γιάννης Χλουβεράκης είναι φαρμακοποιός