Όλες οι πόλεις και τα χωριά της Κρήτης έχουν τη δική τους ιστορία, χωρίς αυτό να αποτελεί ξεχωριστή πρωτοτυπία. Το ίδιο συμβαίνει με όλες τις πόλεις και τα χωριά του πλανήτη μας. Η διαφορά βρίσκεται στον βαθμό ανάδειξης και προβολής τους. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την έρευνα και μελέτη της πορείας τους, την καταγραφή της ιστορίας τους, αλλά και την προβολή των αρχειακών ψηφίδων τους, ό,τι δηλαδή κάνουν οι πέντε γνωστοί ερευνητές-συγγραφείς: Νίκος Ανδριώτης, Σπύρος Θ. Κατσαραπίδης, Αλεξάνδρα Σφοίνη, Μανόλης Α. Βουρλιώτης και Άννα Μανουκάκη-Μεταξάκη για τις αρχειακές ψηφίδες του χωριού Άγιος Θωμάς Μονοφατσίου, από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα.
Στο συλλογικό βιβλίο τους με τον παραπάνω τίτλο παρουσιάζουν κάποιες όψεις της ιστορίας του συγκεκριμένου χωριού, χωρίς να έχουν πρόθεση τη λεπτομερή εξιστόρηση του τόπου και των κατοίκων του. Το ενδιαφέρον τους περιορίζεται στην ανάδειξη και προβολή μερικών μόνο ψηφίδων από το παρελθόν του τις περιόδους των μέσων και κυρίως των νεότερων χρόνων, με πληροφορίες που μπορούν να αποτελέσουν ισχυρή υποδομή για τη συνολική ιστορία του.
Στο κείμενο του Νίκου Ανδριώτη: «Πληθυσμιακή εξέλιξη του Αγίου Θωμά και της περιοχής του, 16ος-21ος αιώνας», παρουσιάζονται οι διακυμάνσεις του πληθυσμού του χωριού, αλλά και των κοντινών οικισμών του από τον 16ο αιώνα, από τον οποίο υπάρχουν στατιστικά στοιχεία, μέχρι σχεδόν σήμερα.
Ο Άγιος Θωμάς ήταν πάντα ανάμεσα στα μεγαλύτερα σε πληθυσμό χωριά της επαρχίας Μονοφατσίου σε όλη την πορεία της ιστορικής του διαδρομής. (πρβλ. Νίκος Ανδριώτης, Πληθυσμός και Οικισμοί της Ανατολικής Κρήτης, 16ος-19ος αιώνας, σ. 428-429). Ο Άγιος Θωμάς αναφέρεται αδιαλείπτως από τον 13ο αι. μέχρι σήμερα, ενώ στοιχεία για τον πληθυσμό του διαθέτουμε από τον 16ο και εξής.
Στο κείμενο του Σπύρου Κατσαραπίδη: «Ο Άγιος Θωμάς στο τέλος της Βενετοκρατίας. Όψεις ζωής και θανάτου», δημοσιεύονται 15 διαθήκες, από τα αρχεία της Βενετίας, κατοίκων του χωριού, από το 1619 έως το 1639, σε διπλωματική έκδοση και με εκτενή σχόλια. Παρουσιάζονται ο νοτάριος Τζώρτζης Καλαμαράς, ο χρόνος σύνταξης των διαθηκών, η στάση των διαθετών απέναντι στον θάνατο, οι μεταθανάτιες τελετές, η κηδεία και τα μνημόσυνα, η διαθήκη ως δείκτης θρησκευτικότητας.
Έπειτα παρουσιάζονται τα έγγραφα, οι φόρμουλες σύνταξης της διαθήκης και η γλώσσα του κειμένου, τα φωνητικά και συντακτικά φαινόμενα, η επιρροή από τα Ιταλικά και Λατινικά. Ακολουθούν οι διαθήκες και το ευρετήριο προσώπων, τόπων πραγμάτων, καθώς και πλούσιο γλωσσάριο.
Στο κείμενο της Αλεξάνδρας Σφοίνη «Κήρυκος Χαιρέτης (1756-1830), οι μέσοι όροι του Διαφωτισμού» παρουσιάζεται ένας ιατροφιλόσοφος από τον Άγιο Θωμά, ο οποίος σπούδασε ιατρική στην Ιταλία, γύρισε στον γενέθλιο τόπο του και αργότερα σταδιοδρόμησε στην Κωνσταντινούπολη.
Πρόκειται για τον Κρητικό Κήρυκο Χαιρέτη, ο οποίος γεννήθηκε στον Άγιο Θωμά Μονοφατσίου. Η οικογένεια Χαιρέτη φέρεται εγκατεσπαρμένη σε όλη την Κρήτη, ενώ αρχική κοιτίδα του φέρεται το χωριό Ατσιπάδες της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (πρβλ. Κώστας Ν. Τριανταφύλλου, Η βυζαντινή οικογένεια Χαιρέτη και το εν Πάτραις αρχείον της, Πάτρα 1962, σ. 5-13). Εξετάζεται η σχέση του με το κίνημα του Διαφωτισμού, δεδομένου ότι εξέδωσε βιβλία και επιμελήθηκε άλλα, πολλά από τα οποία, χρησίμευσαν και ως σχολικά εγχειρίδια.
Στο κείμενο του Μανόλη Βουρλιώτη: «Το μικρό απομνημόνευμα του Φραγκίσκου Λιμπρίτη για την επανάσταση στην Κρήτη (1825-1830), παρουσιάζεται ένα ανέκδοτο απομνημόνευμα ενός Αϊθωμιανού. Εξετάζονται οι λόγοι που ώθησαν στη σύνταξή του και τις αποκλίσεις του από τα άλλα λίγα γνωστά αυτοβιογραφικά έργα που έγραψαν Κρητικοί για την επανάσταση του 1821.
Όντως, οι αφηγηματικές πηγές που έχουν διασωθεί για την επανάσταση του 1821, γραμμένες από κρητικούς, είναι λίγες (πρβλ. Ζαχαρίας Πρακτικίδης, «Περιγραφή της κατά την νήσον Κρήτην συμβάσης επαναστάσεως κατά των Οθωμανών τυράννων, εν περιλήψει», εφ. Ο Φίλος του Νόμου, φ. 175, Αθήνα 1842. Κυριακός Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών, Αθήνα 1859).
«Ολίγαι σημειώσεις περί των από του 1825 μέχρι τέλους του 1830 συμβάντων εν Κρήτη», καθώς και ο «επικήδειος Λόγος εις Φραγκίσκο Λιμπρίτην, εκφωνηθείς υπό Δ. Ν. Βερναρδάκη, 8 Απριλίου 1876», αποτελούν μοναδικό αρχειακό υλικό! Ο Μανόλης Βουρλιώτης είναι από τους ελάχιστους σύγχρονους Έλληνες ερευνητές που ερευνούν ακόμα τα διασωθέντα αρχεία της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης, μάλιστα τις αναφορές της Κρήτης σ’ αυτήν.
Τέλος, στο κείμενο της Άννας Μανουκάκη-Μεταξάκη: «Η οικογένεια των Μαρήδων στους επαναστατικούς αγώνες του 19ου αιώνα», εξετάζεται η περίπτωση της συγκεκριμένης οικογένειας από τον Άγιο Θωμά Μονοφατσίου, η οποία προσέφερε σπουδαίους αγωνιστές-τοπικούς ηγέτες στα επαναστατικά κινήματα της Κρήτης από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μέχρι την ενσωμάτωση του νησιού στο ελληνικό κράτος.
Στο οικογενειακό δέντρο των Μαρήδων του Αγίου Θωμά (από την οικογένεια Μανδαλενάκη, που είναι δισεγγονοί του Μαροστεφανή) αναφέρονται και άλλες οικογένειες που κατάγονται από τους Μαρήδες ή συγγενεύουν με αυτούς. Ειδική αναφορά γίνεται στο Γεώργιο Μαρή ή Μαριδάκη ή Μαρογιώργη κατά τις επαναστάσεις του 1866-1869 και του 1878, καθώς και το τέλος του. Επίσης για τον Κωνσταντίνο Μαρή, Μαράκη, Μαριδάκη ή Μαροδάσκαλο, τον Στέφανο Ι. Μαρή ή Μαράκη ή Μαριδάκη ή Μαροστεφανή, το Νικόλαο Μαρή ή Μαρονικολή και άλλους Μαρήδες. Σήμερα η οικογένεια έχει απλωθεί σε όλη τη Κρήτη.
Το βιβλίο είναι ένα καλό παράδειγμα για την προσφορά των συλλογικών προσπαθειών και στην έρευνα, αλλά και στη συγγραφή των αποτελεσμάτων της. Καλό παράδειγμα αποτελεί και η υποστήριξη της Περιφέρειας στην έκδοση και προώθηση του βιβλίου. Δεν συμφωνώ στον αριθμό των αντιτύπων. Τα 350 αντίτυπα είναι λίγα για το ενδιαφέρον των εργασιών που το συνθέτουν. Η διαφορά του κόστους, τουλάχιστον για τα 1000 αντίτυπα, θα ήταν ελάχιστη.
* Ο Μιχάλης Τρούλης είναι άρχων ιερομνήμονας της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας