Αποκριά η Μακαρονού

Ο Λαζανάς ψυχοραγεί

Ο Μακαρούνης κλαίει

Κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί

απάνω στο τραπέζι.

Οι τρεις εβδομάδες του Τριωδίου πριν την μεγάλη Σαρακοστή, σε όλο τον ελληνικό χώρο είναι εβδομάδες χαράς και διασκεδάσεων. Από το παρελθόν συνοδευόταν από άφθονη κρεοφαγία, και κατανάλωση ζωικών τροφίμων, ενόψει της επερχόμενης νηστείας.

Η πρώτη, η Συγκόκαλη, άφηνε ελεύθερη την χρήση όλων των τροφών. Η επόμενη,  η Κρέτινη, επικεντρωνόταν στην κατανάλωση κρέατος, ειδικά αφού περιείχε και την Τσικνοπέμπτη.

Η τελευταία, η Τυρινή, επέτρεπε μόνο την χρήση ζωικών παραγώγων, δηλαδή αυγά και τυρί, από τα λεγόμενα ελεργιά.

Αυτές τις τρεις εβδομάδες, τα τραπεζώματα γίνονταν διαδοχικά στα σπίτια της ευρύτερης οικογένειας, μέσα σε κλίμα χαράς, ευωχίας και γλεντιού.

Οι Απόκριες μέχρι και πριν λίγα χρόνια αποτελούσαν περίοδο επιβεβαίωσης και τόνωσης των οικογενειακών-συγγενικών δεσμών.

Όμως τι δουλειά είχε ένα Ψυχοσάββατο, που αποτελεί γιορτή μνήμης των νεκρών,  μέσα σε όλες αυτές τις διασκεδάσεις και τα σκώμματα της Αποκριάς;

Αν εξετάσουμε το εορταστικό τυπικό της αρχαιοελληνικής Αποκριάς, θα μπορέσουμε να κατανοήσομε καλύτερα τον αντιφατικό χαρακτήρα της ελληνικής Αποκριάς. Η Αποκριά συμπίπτει χρονικά με τα αρχαία Ανθεστήρια, που γιορτάζονταν στα τέλη του σημερινού Φεβρουαρίου.

(11-13 Ανθεστηριώνος). Στα Ανθεστήρια η πρώτη μέρα Πυθάγια, επικεντρωνόταν στο άνοιγμα των πιθαριών που περιείχαν το κρασί. Η δεύτερη μέρα Χόες, ήταν μέρα άκρατης οινοποσίας που συμπεριλάμβανε ακόμα και αγώνες οινοποσίας. Η Τρίτη μέρα Χύτροι, ήταν αφιερωμένη στον Ερμή, ως ψυχοπομπό.

Η σύμπτωση της Αποκριάς δεν ήταν μόνο χρονική με τα Ανθεστήρια. Η άνοιξη της φύσης στρέφει τον λαϊκό άνθρωπο σε παραλληλισμούς που εμπεριέχουν το στοιχείο της αγωνίας για την μεταθανάτια ζωή.

Στα σπίτια που γίνονταν οι αποκριάτικες οικογενειακές συνευρέσεις, η ανάμνηση των νεκρών ήταν έντονη. Τα μακαρόνια και κατ’ επέκταση οι ζύμες, το εθιμικό φαγητό που κυριαρχεί αυτές τις μέρες, φαίνεται να αποτελεί ανάμνηση μιας νεκρολατρικής προσφοράς.

Σύμφωνα με τον Φ.Κακουλέ η λέξη μακαρόνια έχει σχέση με τα ζυμαρικά που προσφέρονταν στα νεκρόδειπνα, δηλαδή στις συνευρέσεις προς τιμή των νεκρών, των μακάρων, ως μια γρήγορη και εύκολη λύση φαγητού. Μακαρία αιωνία, που μεταφέρεται ως μακαρωνία, σύμφωνα με την άποψη του ιδίου ερευνητή, όπου τα μακαρώνια ήσαν τροπάρια μακαριστά, αναπαύσιμοι μακαρισμοί κατά την κηδείαν ή τα περίδειπνα, εν οις συνήθως ζυμαρικά προσεφέροντο. Τα τροπάρια αυτά αφιερωμένα στην κοίμηση της Θεοτόκου, γράφτηκαν από τον αρχιεπίσκοπο Βουλγαρίας Ιάκωβο το 1343.

Πράγματι σε όλη την Ελλάδα το κατ’ εξοχήν εθιμικό αποκριάτικο φαγητό είναι τα μακαρόνια, ή τα ζυμαρικά γενικά.

Ειδικά στην Κρήτη την τιμητική τους έχουν τις μέρες της Αποκριάς οι κάθε είδους πίτες: αγνόπιτες, μυζηθρόπιτες, σαρικόπιτες, όμως και τα σκιουφικτά μακαρόνια δεν χάνουν ποτέ την θέση τους από το αποκριάτικο τραπέζι, ειδικά της Τυρινής.

Η ονομασία της Αποκριάς ως Μακαρονού οφείλεται στο κατ’ εξοχήν εθιμικό φαγητό της περιόδου.

Βιβλιογραφία

Ψιλάκης Ν., Λαικές Τελετουργίες στην Κρήτη,  Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2023.

Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήναι, 1948-1955

Βλαστός Π., Αρχείο Βλαστού, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης,  Χανιά 1888.

Αικατερινίδης Γ.Ν., Λαϊκός Πολιτισμός στο Ν. Παναγιωτάκης (επιμ) Κρήτη, Ιστορία και Πολιτισμός  Ηράκλειο, Βικελαία Βιβλιοθήκη –ΤΕΔΚ Κρήτης 1988.

Μέγας Γ., Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας,  Οδυσσέας.

Αθήνα 1988.

Υ.Γ: Στόχος των παραπάνω πληροφοριών είναι να κατανοήσει ο σύγχρονος άνθρωπος την σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην γιορτή και στην παραδοσιακή συνήθεια. Ειδικά να αντιληφθεί ότι συνήθως οι γιορτές ήταν στενά συνδεδεμένες με κάποια συγκεκριμένα φαγητά, που επιτελούσαν σκόπιμα κάποιο ρόλο, είτε εποχικής αφθονίας, είτε αρχέγονα τελετουργικό. Ακριβώς αυτή η σχέση αποτελεί στοιχείο για την γνώση και διατήρηση του πολιτισμού της τροφής.

*Η Δέσποινα Μαθιουδάκη είναι πολιτισμολόγος