Πέντε χρόνια μετά το ιστορικό «ΟΧΙ» ο Νίκος Καζαντζάκης αποτύπωνε στο χαρτί τα διδάγματα της 28ης Οκτωβρίου του 1940, που και ο ίδιος είχε βιώσει από κοντά. Ο μεγάλος συγγραφέας και ιστορικός, μέσα σε λίγες γραμμές που διαβάστηκαν ως επετειακός λόγος στα δημοτικά σχολεία της εποχής, περιέγραψε το ιστορικό κατόρθωμα της Ελλάδας, που μνημονεύεται παγκοσμίως ακόμα και σήμερα. Ο μεγάλος Κρητικός έγγραφε λοιπόν:
“Η Επέτειος της ημέρας εκείνης η οποία περισσότερο από κάθε άλλη φορά μας έδωκε ως οργανωμένο Εθνικό σύνολο το μέτρο της αξίας μας και της αρετής, γιορτάστηκε αυτό το τρίμηνο από τον Ελληνικό λαό. Γιορτάστηκε ένα από τα πιο εκπληκτικά ξεσπάσματα της εφηβείας μας, μια από τις μεγάλες ώρες του ανθρώπου, η πρώτη νίκη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, η πρώτη θρυλική έξοδος της πολιορκούμενης από φρικαλεότητες εποχής μας. Χωρίς να διαπραγματευθεί με κανέναν, χωρίς να διερωτηθεί με τον ειρηνικό μόχθο στα χέρια του με τη διάθεση του καλού στην Καρδιά του, χαρούμενος, περήφανος και αποφασιστικός ρίχτηκε στη δίνη του μεγάλου πολέμου.
Ούτε η πολιτική, μήτε η πνευματική ηγεσία του είχαν φυτέψει μέσα του κανένα πολεμικό μένος. Τίποτα δε γνώριζε ο λαός μας από το παιγνίδι της παγκόσμιας πολιτείας. Γνώριζε όμως πολύ καλά τι είναι ανθρώπινη τιμή. Και η 28η Οκτωβρίου 1940 υπήρξε η ωραιότερη πράξη τιμής για τους Έλληνες, το γλυκύτερο φεγγος της Παρηγοριάς για τους άλλους σπαραγμένους ανθρώπους.
Η υπέροχη ανάταση, η εκτυφλωτική αστραπή, το πυκνό σκοτάδι της απελπισίας, όπου είχε γκρεμισθεί η Ευρώπη και όπου κατρακύλα ολόκληρη η ανθρωπότητα. Δεν ήταν η μανία του πολέμου ούτε το πάθος της περιπέτειας που μας κυρίεψε. Ήταν η συναίσθηση της αξιοπρέπειας.
Δε σταθήκαμε ορθοί από αγάπη προς τον πόλεμο, αλλά από αγάπη προς την Ειρήνη. Γιατί τίποτα δεν καταλύει περισσότερο την Ειρήνη, από τη διάθεση των λαών που δέχονται να ατιμασθούν. Κακός βέβαια ο πόλεμος αλλά υπάρχει και κάτι πιο άσχημο που αφήνει εύκολα λάσπη που πέφτει και κηλιδώνει τις υπολήψεις των λαών, όταν θελήσουν να τον αποφύγουν, θυσιάζοντας την τιμή τους.
Όταν η Ελευθερία και το Δίκαιο προσβάλλονται και κινδυνεύουν, τότε η εμμονή στην Ειρήνη αποτελεί ανανδρία, αναξιοπρέπεια, αφιλοτιμία. Έτσι ξεκίνησε και έτσι ορθώθηκε στις διαστάσεις ο απλός και ήμερος, ο φτωχός και περήφανος λαός μας. Έτσι άρχισε η ασυγκράτητη ώρα της πάλης του πνεύματος και της ψυχικής δύναμης προς την ταπεινή ανθρώπινη λαιμαργία προς την αθεράπευτον, ανθρώπινη αυθαιρεσία, προς τη κτηνώδη ανθρώπινη Βία.
Δεν πολεμήσαμε για να κατακτήσουμε, αλλα για να διατηρήσουμε την ακεραιότητά μας. Δεν υπηρετήσαμε ποτέ την πλεονεξία και την αρπαγή. Ο πόλεμος που άρχισε στα βουνά μας το 40 υπήρχε ο μοναδικός πόλεμος που κινήθηκε από ανάγκη. Ο καθένας μας αισθανόταν για αποκλειστικό κίνητρο μια αγάπη απέραντη κι αφιλοκερδές για τον τόπο του για όλους τους φτωχούς, αδικοχαμένους και κατεστραμμένους τόπους.
Γι’ αυτό και ο παλμός της νίκης ήταν απερίγραπτος. Μια διάθεση ηρωική, μυστηριώδης, αφυπνίσεις δυνάμεων, αγώνες πλούσιοι σε λεβεντιά και καθολικοί σε συναγερμό. Αφού λαμπρύναμε τη ζωή τόσους αιώνες, ας λαμπρύνομε και το θάνατο. Για αυτό νικήσαμε.
Αποφασίσαμε να πεθάνομε και νικήσαμε. Ήρθαν οι επιδρομείς να ζήσουν σε βάρος του τόπου μας και της τιμής μας. Η νίκη της 28ης Οκτωβρίου έχει την αξία της για όλο τον κόσμο. Σημαίνει παλληκαριά, όταν φωτίζεται από την συνείδηση. Και σημαίνει απλά πως τα χαρακτηριστικά αυτού του περιούσιου λαού είναι η ορατή ομορφιά, και το υψηλό ηθικό νόημα της υπέρτατης Θυσίας. Ένα μεγάλο ανθρώπινο και Ελληνικό δίδαγμα.
Ν. Καζαντζάκης”