Τα πολεμικά ημερολόγια ως ιστορική πηγή αποτελούν πολύτιμο υλικό, μαζί με τις λοιπές πηγές, στην έρευνα και καταγραφή της ιστορίας μιας περιόδου.
Το θέμα των πολεμικών ημερολογίων, ως εκ τούτου, μας είχε απασχολήσει στο παρελθόν, συγκεκριμένα το 1997, κατά τον εορτασμό των 100 χρόνων από την Επανάσταση του 1897, με επίκεντρο τις Αρχάνες. Ήδη, προ του εορτασμού, η πρότασή μας για την έκδοση του βιβλίου “Ημερολόγιο του Τάγματος των Επιλέκτων Κρητών” (1897), του Ηλία Βουτιερίδου, δεν είχε γίνει αποδεκτή από τη Διεύθυνση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου.
Κατά τον εορτασμό, λοιπόν, της Επανάστασης του 1997, στις Αρχάνες, υπεβλήθη εκ μέρους μας η πρόταση της έκδοσης του πολύτιμου ημερολογίου, ως πρόταση της Επιτροπής, στον Δήμο Αρχανών, με Δήμαρχο τον κ. Σταύρο Αρναουτάκη. Την επιτροπή αποτελούσαν οι: Θεοχάρης Δετοράκης, Πρόεδρος, Αντώνης Σανουδάκης, Αντιπρόεδρος, και μέλη οι Νίκος Χριστινίδης και Αθανασία Ψαρουλάκη. Η πρόταση έγινε αποδεκτή από τον Δήμο και το ημερολόγιο κυκλοφόρησε ως επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1898, από τον Δήμο Αρχανών και την Ένωση Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου.
Προ πέντε ετών, περιήλθε στα χέρια μας το ημερολόγιο του αείμνηστου στρατιωτικού ανθυπίατρου Στεφάνου Χελιδόνη, με τίτλο “Από το Μακεδονικό Μέτωπο στη Μικρασιατική Εκστρατεία”, ευγενική προσφορά του γιου του και συμπολίτη μας, γνωστού γιατρού κ. Εμμανουήλ Χελιδόνη.
Ένα πολύτιμο υλικό όχι μόνο για το ρόλο των ιατρών στα γεγονότα της περιόδου αυτής, αλλά, επίσης και για τα στρατιωτικά. Σε μία γλώσσα ρέουσα, καθαρεύουσα της εποχής, σε στιγμές που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Είναι, το ημερολόγιο, εκτός των άλλων, και ένα πολεμικό ρεπορτάζ, που, ως βίωμα, ο αυτόπτης μάρτυρας, καλός χειριστής του λόγου, περιγράφει, ο ανθυπίατρος Χελιδόνης.
Από το εξαιρετικό του ημερολόγιο, ελάχιστο δείγμα είναι οι επιχειρήσεις καταγραφής στο Αφιόν Καραχισάρ, τον Μάρτιο του 1921:
“Το Αφιόν Καραχισάρ, πόλις 30.000 κατοίκων, είναι σπουδαίο κέντρον συγκοινωνιών. Άνωθεν της πόλεως επί υψηλού βράχου διακρίνονται τα λείψανα παλαιού τείχους.
Την πρωίαν της 14ης Μαρτίου δύναμις τουρκική επετέθη εναντίον του 2ου Συντάγματος, έχοντας προφυλακάς ανατολικώς της πόλεως.
Δι’ αντεπιθέσεως ο εχθρός κατεδιώχθη συλληφθέντων 150 αιχμαλώτων και πολλών φονευθέντων.
Ο εχθρός εξηκολούθη να παρενοχλή τας γραμμάς μας διά δυνάμεων πεζικού και πυροβολικού. Μέχρι της 17ης Μαρτίου κατεγινόμην εις τον καθαρισμόν διαφόρων κτιρίων, όπως χρησιμοποιηθώσιν διά Νοσοκομεία. Την εσπέραν της 17ης έλαβον διαταγήν του Αρχιάτρου της Μεραρχίας, όπως, παραλαμβάνων το απόσπασμά μου, μεταβώ προς συνάντησιν του 2ου Συντάγματος Πεζικού.
Ανεχώρησα αμέσως και μετά πορείαν μιας ώρας έφθασα εις την Διοίκησιν του Συντάγματος, παρουσιασθείς εις τον ιατρόν του Συντάγματος.
Εις το Σύνταγμα είχεν αποσταλή η Μοίρα πεδινού πυροβολικού μετά του χειρουργού κ. Αμπελά και λόχου Μηχανικού, το όλον δε απόσπασμα διετέλη υπό τας διαταγάς του Συνταγματάρχου κ. Ρήγα.
Την πρωίαν της 18ης Μαρτίου το απόσπασμα προήλασεν κατά μήκος της αριστεράς όχθης του ποταμού Ακάρ. Έμπροσθεν ημών δεν υπήρχον εχθρικές δυνάμεις. Διά της δεξιάς όχθης προήλαυνε το απόσπασμα Πλαστήρα, το οποίο αμέσως ενεπλάκη εις μάχην, διότι απέναντι αυτού υπήρχον όλαι αι εχθρικαί δυνάμεις του Τομέως.
Καθ’ ήν στιγμήν το ημέτερον απόσπασμα προέλαυνε, εχθρικόν απόσπασμα ιππέων έσπευσεν εν καλπασμώ προς τον Σιδ. Σταθμόν Μπουγιούκ Τσοπανλάρ.
Όταν ευρισκόμεθα εις απόστασιν χιλιομέτρων από του Σταθμού, ανετίναξε την παρά τον Σταθμόν ευρισκομένην γέφυραν του ποταμού Ακάρ, ίνα ματαιώσει κίνησιν κυκλωτικήν του αποσπάσματός μου. Συγχρόνως αι εχθρικαί δυνάμεις ήρχισαν υποχωρούσαι κανονικώς. Αμέσως ετάξαμεν το πεδινόν πυροβολικόν εις απόστασιν δύο χιλιομέτρων από του Σταθμού και το οποίον ήρξατο βάλλον εναντίον του υποχωρούντος εχθρού, ο οποίος υπεχώρη ήδη εν μεγίστη αταξία. Συγχρόνως, τάγμα του ημετέρου αποσπάσματος ετέθη εις καταδίωξιν αυτού, συλλαβόν αιχμαλώτους.
Εκ Μπουγιούκ-Τσοπανλάρ το απόσπασμα διηυθύνθη εις Χαμιδιέ όπου και διενυκτέρευσεν.
Την πρωίαν της 19ης Μαρτίου το απόσπασμα ετέθη εις κίνησιν με κατεύθυνσιν το Τσάι. Όταν εφθάσαμεν πλησίον του Τσάι εύρομεν κατεστραμμένας τας δύο γεφύρας διά των οποίων ήτο δυνατόν να διαβώμεν τον ποταμόν. Διετάχθη αμέσως το Μηχανικόν όπως επισκευάση την μίαν εξ αυτών, την ολιγώτερον βεβλημμένην…”.
Το ημερολόγιον, λοιπόν, του ανθυπιάτρου Στεφάνου Χελιδόνη είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο, το οποίο καταγράφεται την ώρα που λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα και η έκδοσή του είναι πολλαπλής ιστορικής σημασίας για τη δραματική εποχή.
Ελπίζουμε ότι ο Ιατρικός Σύλλογος Ηρακλείου, λόγω εγγενούς ενδιαφέροντος ή η Περιφέρεια Κρήτης θα ενδιαφερθούν για την έκδοση τού ως άνω εξαιρετικού ημερολογίου.
*Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας, συγγραφέας