Ένα ζοφερό κοινωνικό φαινόμενο που κυριάρχησε στη χρονιά που αφήσαμε πίσω μας, αλλά που εξακολουθεί να απασχολεί σχεδόν καθημερινά την εγχώρια ειδησεογραφία και κατά τη νέα χρονιά, είναι τα απανωτά κρούσματα βίας με πρωταγωνιστές ανήλικους σε ρόλο θύτη ή θύματος. Το φαινόμενο φαίνεται να έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις στην Αθήνα, αλλά και στην περιφέρεια, τόσο σε εύπορα προάστια όσο και σε φτωχογειτονιές, ανάμεσα σε νεαρά αγόρια και κορίτσια, είτε με την μορφή σχολικού εκφοβισμού (bullying), είτε μέσω της δράσης παιδικών «συμμοριών».
Είναι πια, δυστυχώς, καθημερινές οι ειδήσεις με περιστατικά βίας ανάμεσα σε ανήλικους. Τα περιστατικά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας γίνονται όλο και πιο ακραία, αλλά και οι ηλικίες των δραστών, όλο και μικρότερες. Τα περιστατικά όπου, παιδιά, έφηβοι και μετέφηβοι κακοποιούν το ένα το άλλο, ποικίλουν, τόσο σε ένταση όσο και σε βαθμό, φτάνοντας μάλιστα κάποιες φορές σε ακραίες καταστάσεις κακοποίησης. Μαθητές Γυμνασίου ή Λυκείου, επιτίθενται σε συνομηλίκους τους στο δρόμο, μέρα μεσημέρι, και στη συνέχεια αναρτούν τα «ανδραγαθήματά» τους στο διαδίκτυο.
Μαθητής του Δημοτικού σχολείου στο Βόλο, ανάγκασε 7χρονο συμμαθητή του να γδυθεί, για να παίξει εκείνος τρίλιζα στα οπίσθιά του. Κάποιοι άλλοι μαθητές Γυμνασίου στην Ναύπακτο, χρησιμοποιώντας μια ειδική εφαρμογή, «έγδυναν» τις συμμαθήτριές τους και διαμοίραζαν το παραποιημένο πορνογραφικό υλικό μέσω διαδικτύου. Στη Νέα Σμύρνη 18χρονος ομολόγησε ότι σκότωσε τον 16χρονο αδελφό του με ψαλίδι, επειδή όπως είπε, του είχε πάρει την μπλούζα, χωρίς να τον ρωτήσει. Πριν λίγες μέρες στην Αγία Παρασκευή, ένας 13χρονος μαθητής ιδιωτικού Γυμνασίου έζησε τον απόλυτο εφιάλτη στα χέρια τριών ανήλικων συμμαθητών του που του έστησαν ενέδρα. Τον ξυλοκόπησαν και τον ανάγκασαν να γονατίσει για να βγάλουν βίντεο, ενώ στη συνέχεια απείλησαν και τους γονείς του…
Αυτές είναι μόνο μερικές από τις δεκάδες επιθέσεις μεταξύ ανηλίκων που απασχόλησαν την ελληνική ειδησεογραφία, από την περασμένη χρονιά μέχρι και σήμερα. Η βία των ανηλίκων είναι ένα φαινόμενο που υπάρχει εδώ και δεκαετίες. Ωστόσο, στις μέρες μας τείνει να πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η βία αυτή ασκείται με φυσικό ή διαδικτυακό τρόπο και κατ’ επανάληψη, στο πλαίσιο μιας άνισης σχέσης μεταξύ θύτη και θύματος, με πρόθεση να ασκηθεί εξουσία, ταπείνωση, εκφοβισμός, ακόμα και εξευτελισμός. Μπορεί δε, αυτού του τύπου η βία να πάρει ρατσιστική, σεξουαλική ή λεκτική μορφή και εκδηλώνεται συνήθως με χειρονομίες, με σπρωξιές, με βρισιές και με ξυλοδαρμούς, με σεξουαλική παρενόχληση ή κακοποίηση και με αποκλεισμό από τις παρέες.
Υπάρχει όμως και ο διαδικτυακός εκφοβισμός, η παρενόχληση, η δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων, η δημόσια διαπόμπευση του θύματος με προσβλητικές αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα. Η κοινωνία παρακολουθεί αμήχανη τα δελτία ειδήσεων και τα στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ.: Τους πρώτους 11 μήνες του 2023 συνελήφθησαν 579 ανήλικοι για πρόκληση σωματικών βλαβών, άλλοι 73 αντιμετωπίζουν κακουργήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας (βιασμοί, απόπειρες βιασμών, κατάχρηση σε ασέλγεια, πορνογραφία), 136 υπέπεσαν σε αδικήματα κατά της τιμής (εξύβριση ή συκοφαντική δυσφήμιση) και δεκάδες άλλοι εμπλέκονται σε ανθρωποκτονίες, κλοπές και πλαστογραφίες.
Πού οφείλεται όμως όλη αυτή η τεράστια έξαρση της βίας μεταξύ των ανηλίκων και γιατί ξέφυγε η κατάσταση μετά την πανδημία; Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας, του σχολείου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ένταση του φαινομένου; Ποιες είναι οι ευθύνες της Πολιτείας και τι ρόλο οφείλει να παίξει; Τι φταίει και τα παιδιά μας γίνονται σήμερα τόσο επιθετικά;
Οι ειδικοί πάντως από το χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν κάποιες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά: Η επιθετική συμπεριφορά των ανηλίκων συνιστά αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Εξαρτάται σίγουρα από τα χαρακτηριστικά της κάθε προσωπικότητας και το περιβάλλον που ζει – οικογενειακό, κοινωνικό και πολιτισμικό – από οικονομικές ή άλλες κρίσεις που μπορεί να προκαλέσουν αστάθεια στο περιβάλλον του παιδιού. Τα παιδιά που εισέρχονται στην περίοδο της εφηβείας, σε αυτήν την ηλικία της σύγκρουσης, της αμφισβήτησης, της αντίδρασης και της παρόρμησης, βιώνουν ήδη μια πληθώρα ψυχοφυσιολογικών αλλαγών, στην οποία καλούνται να προσαρμοστούν.
Νιώθουν έντονη την ανάγκη να προσδιορίσουν τη ταυτότητα τους και να ανήκουν κάπου. Το πρόβλημα εντοπίζεται επίσης στους ρευστούς, αδύναμους κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ των παιδιών και στον ατομικισμό, στοιχεία που αποδομούν την έννοια της «κοινότητας», αλλά και τον ίδιο τον θεσμό της αλληλεγγύης. Συμβάλλουν επίσης και ένα πλήθος άλλων παραγόντων όπως, η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, η κοινωνική αποστασιοποίηση, οι συνθήκες εγκλεισμού και η έλλειψη επικοινωνίας. Είναι γεγονός επίσης ότι η οικογένεια και το σχολείο δεν αποτελούν πλέον προστατευτικούς μηχανισμούς. Όταν οι σχέσεις με τους γονείς είναι φτωχές, απόμακρες ή και συγκρουσιακές, οι έφηβοι ενδέχεται να χάσουν τον προσανατολισμό τους. Οι επιλογές του εκπαιδευτικού συστήματος, το πιεστικό ωρολόγιο πρόγραμμα, καθώς και η κατά κόρον προβολή της βίας από τα ΜΜΕ, οδηγούν στο να αυξάνεται διαρκώς το επίπεδο κοινωνικής αποδοχής της βίας.
Μεγαλώνουμε τα παιδιά μας μέσα σε συνθήκες οικονομικής ασφυξίας, κοινωνικής οδύνης και χωρίς προοπτικές για το μέλλον. Η εκπαιδευτική κοινότητα αυτή τη στιγμή βιώνει μια τεράστια κρίση. Οι εκπαιδευτικοί νιώθουν σήμερα επαγγελματικά εξουθενωμένοι, αφού υποχρεώνονται να ακολουθούν μια σειρά από ανούσιες, ανόητες και αχρείαστες διαδικασίες που τους αποξενώνουν από τους μαθητές τους, ενώ οι γονείς των μαθητών βρίσκονται σε τεράστια σύγχυση και αποδυνάμωση, προσπαθώντας να ανταποκριθούν στις ανάγκες μιας δύσκολης διαβίωσης. Όσο αυξάνεται ο ρόλος της κοινωνίας στη διαμόρφωση προτύπων και συμπεριφορών, τόσο περιορίζονται οι δυνατότητες της οικογένειας στο να επιβάλλει τους δικούς της κανόνες.
Από την άλλη πλευρά, καταλυτικός είναι και ο ρόλος του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην αυξανόμενη βία μεταξύ των ανηλίκων. Τα παιδιά και οι έφηβοι γίνονται αποδέκτες ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, των κοινωνικών δικτύων, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους.
Έτσι καλλιεργείται μια κουλτούρα βίαιης αντίδρασης, ιδιαίτερα όταν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό έλλειμμα. Εικόνες βίας κατακλύζουν τις οθόνες μας, με αποδέκτες παιδιά σε ρόλο θεατή, χωρίς να υποπτεύονται τις συνέπειες από τη μίμηση τέτοιων πράξεων. Σημαντικά συμβάλλουν στην έξαρσης της βίας ανάμεσα σε ανήλικους τα κοινωνικά προβλήματα, η φτώχεια, η κοινωνική κρίση, η ακρίβεια. Αν λάβουμε υπόψη την 10ετή οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 και μετέπειτα την έλευση της πανδημίας, καταλαβαίνουμε πόσο έχει συμπιεστεί η Ελληνική κοινωνία γενικότερα, αλλά και η οικογένεια ειδικότερα. Κατά τη διάρκεια του δίχρονου εγκλεισμού, ατόνησαν τα αντανακλαστικά της κοινωνικοποίησης, της αλληλεγγύης, της υπομονής και της ψυχικής αντοχής. Τα ανήλικα παιδιά με αυτές τις βίαιες συμπεριφορές τους, μας «επιστρέφουν» την εικόνα μιας κοινωνίας ενηλίκων που εμείς δημιουργήσαμε για εκείνα. Θα πρέπει όμως εδώ, αν θέλουμε να δούμε το πρόβλημα κατάματα, να αναρωτηθούμε: Σε τι συνθήκες ζουν σήμερα αυτά τα παιδιά; Πως επιβιώνει η οικογένειά τους; Πώς έχει διαμορφωθεί το σχολείο τους; Πώς αντιμετωπίζει η Πολιτεία τους δασκάλους τους; Τι μέλλον τους εξασφαλίζει η χώρα τους;
Κάθε περιστατικό βίας μεταξύ ανηλίκων, συνιστά και μια ήττα για εμάς τους ενήλικες. Γιατί εμείς έχουμε την ευθύνη, ως Πολιτεία, ως κοινωνία και ως πολιτικό σύστημα, για τον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας. Εμείς τα αναθρέφουμε σαν άγρια θηρία και εμείς οφείλουμε να «μερώσουμε» το φόβο που κρύβουν μέσα τους. Γιατί, αυτός ο φόβος είναι το «θεριό» που αγριεύει την ψυχή τους και πυροδοτεί τον μεγάλο θυμό τους. Είναι ένας φόβος που κάνει μια ολόκληρη γενιά να νιώθει απροστάτευτη, απέναντι στις απειλές που στοιχειώνουν την άγρια εποχή μας. Γιατί, ποτέ άλλοτε γενιά δεν ένιωθε τόσο ελεύθερη όσο ετούτη, όντας ταυτόχρονα και τόσο υποδουλωμένη.