Γύρω στο 1920, με την αίσθηση της πολύνεκρης τραγωδίας του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου και της φθοράς ενός πολιτισμού, κυκλοφορούν δυο μεγάλα πεζογραφικά έργα που μας εισάγουν στο νεότερο κόσμο. Στα γαλλικά το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ, ένα μυθιστόρημα – ποταμός περίπου 3.500 σελίδες και ο «Οδυσσέας» του Τζαίημς Τζόυς. Το πρώτο είναι μια επιστροφή στον χρόνο, το δεύτερο εξελίσσεται σε μια μέρα στο Δουβλίνο με σαφή αναφορά στον Όμηρο.
Τα έργα αυτά, πιστεύω, γνώριζε ο Νίκος Καζαντζάκης, όταν επιχείρησε να γράψει την «Οδύσσειά» του με τη φιλοδοξία να είναι το έπος του 20ου αιώνα. Αν το πέτυχε ή όχι δεν είμαι αρμόδιος να το πω. Θα πρότεινα όμως στους μελετητές να εξετάσουν συγκριτικά τα τρία αυτά σπουδαία έργα που έχουν αναμφισβήτητα πολλές ομοιότητες και αρκετές διαφορές και ως προς τη φιλοδοξία των δημιουργών τους και ως προς το αποτέλεσμα.
Επίσης, δεν γνωρίζω πόσοι σήμερα, που ο χρόνος έχει επιταχυνθεί, είναι διατεθειμένοι να τα διαβάσουν. Εννοώ από τους απλούς αναγνώστες και όχι από τους ειδικούς μελετητές.
Θεωρώ όμως πολύ καλή την πρωτοβουλία της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη να αρχίσει ένα μαραθώνιο διαδικτυακής ανάγνωσης της «Οδύσσειας» του Νίκου Καζαντζάκη με εξαιρετικό προγραμματισμό. Θα διαβάζεται μια ραψωδία κάθε μήνα από διαφορετικούς αναγνώστες από όλο τον κόσμο με ελεύθερη παρακολούθηση από όσους επιθυμούν. Ακολουθεί σχολιασμός και συζήτηση μεταξύ των ακροατών. Η ιδέα ήταν πρωτότυπη και χρήσιμη.
Έρχεται να προστεθεί στις τόσες θετικές πρωτοβουλίες της Εταιρείας, τη διοργάνωση συνεδρίων, τις λέσχες ανάγνωσης και άλλες δράσεις που αναπτύσσονται από το Δ.Σ. με πρόεδρο την κυρία Κατερίνα Ζωγραφιστού. Επίσης, αξίζει να επισημάνουμε τις ανανεωμένες εκδόσεις από τον εκδοτικό οίκο ΔΙΟΠΤΡΑ με σχόλια και ερμηνευτικές σημειώσεις που διευκολύνουν τους αναγνώστες να ξαναδιαβάσουν το έργο του μεγάλου μας δημιουργού με την αγωνία του, τον ασκητισμό του, τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις, αλλά ιδιαίτερα την προσπάθειά του να υποτάξει και να κυριεύσει τη δύστροπη γλώσσα που κάποτε τσακίζει κόκκαλα.
Θα επισημάνω εδώ μόνο ορισμένα σημεία από τις αναγνώσεις του προλόγου και της Α Ραψωδίας που έγιναν ήδη συσχετίζοντάς τα με το ομηρικό έπος. Στον πρόλογό του ο Όμηρος απευθύνεται στη θεά Μούσα και ζητά να του τραγουδήσει τον πολύτροπο άνδρα και την περιπέτεια της επιστροφής του στην πατρίδα. Αντίστοιχα ο Καζαντζάκης απευθύνεται στον ήλιο, το μεγάλο ανατολίτη του, χρυσό σκουφί του νου του. Ζητά να τον πάρει μαζί του, να λησμονήσει τον τόπο που δεν τον χωρά και να τον ταξιδέψει στην άκρη του κόσμου. Η αφήγηση ξεκινά μετά την μνηστηροφονία.
Ο Οδυσσεάς πλένεται από το αίμα. Απουσιάζει ο Άργος και η Ευρύκλεια που τον αναγνωρίζουν και από την αναγνώριση της Πηνελόπης παραμένει μόνο το κρεβάτι που είχε φτιάξει ο Οδυσσέας πάνω στον κορμό μιας ελιάς. Ενώ στον Όμηρο η θεά Αθηνά μεγαλώνει τη νύχτα για να χαρούν τον έρωτα και να διηγηθούν τα πάθη τους, στον Καζαντζάκη η Πηνελόπη τρομάζει, σχεδόν απογοητεύεται και δεν αποδέχεται τον σύντροφό της που επιστρέφει. Αυτό άλλωστε φαίνεται στο σημείο όπου ο Οδυσσέας διοργανώνει ένα καρναβαλικό γλέντι για τον λαό. Εκείνη αρνείται, ως όφειλε, να παρευρεθεί και ο θρόνος της μένει κενός.
Ο Τηλέμαχος υποσυνείδητα δεν εγκρίνει τον άγριο πατέρα, αλλά συμπαρίσταται στην προσπάθεια να υποτάξει το εχθρικό και αγανακτισμένο πλήθος την Ιθακησίων.
Στον Όμηρο η συνάντηση με τον πατέρα, τον γέρο Λαέρτη, είναι τρυφερή και συγκινητική, ενώ ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη βλέπει τον γέρο πατέρα με περιφρόνηση. Οι ελπίδες του είναι ο γιος που θα πάει τη γενιά πιο πέρα ξεπερνώντας τους προγόνους. Η τόσο ωραία σκηνή της συνάντησης της Ναυσικάς με τον Οδυσσέα ανακαλείται, όταν ο Οδυσσέας φαντάζεται ότι θα ήταν μια καλή νύφη για τον γιο, ώστε να του χαρίσει άξια εγγόνια για να συνεχιστεί η ράτσα.
Η γλώσσα είναι πλούσια σε σύνθετα ρήματα και επίθετα τις περισσότερες φορές επιτυχημένα, όπως το ρήμα «πατριδοσαπίσω» που προοικονομεί τη φυγή του Οδυσσέα από το νησί. Ορισμένες όμως γλωσσικές επιλογές δεν με ικανοποιούν προσωπικά, όπως «ο δέντρος» για τον πλάτανο, όπου επιλέγεται το αρσενικό γένος για να φανεί το μέγεθός του.
Πάντως με τη θαυμάσια ανάγνωση του έργου και την ακουστική εντύπωση απόλαυσα αισθητικά το κείμενο και προσδοκώ την ερχόμενη ανάγνωση τον επόμενο μήνα. Παρόμοιες δράσεις πλουτίζουν την εμπειρία μας και την επικοινωνία μας με το ίδιο το έργο του δημιουργού σε αντίθεση με την επιμονή ορισμένων φιλολόγων να αναζητούν λεπτομέρειες βιογραφικές για τον Καζαντζάκη και τους ήρωές του. Από αυτή την πλευρά ο Όμηρος υπήρξε τυχερός. Ευτυχώς δεν ξέρουμε τίποτα για τη ζωή του. Αξίζουν και πάλι θερμά συγχαρητήρια στους διοργανωτές και εύχομαι καλή συνέχεια στην προσπάθειά τους.