Ένα ερώτημα που αδυνατώ να απαντήσω είναι πώς συνέβη στην αρχή της αρχαίας λογοτεχνίας να έχομε τον μεγαλύτερό μας ποιητή, τον Όμηρο και με την συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους τον επίσης μεγάλο μας ποιητή τον Σολωμό. Μεγέθη ανυπέρβλητα. Πόσο τους γνωρίζουμε όμως και πόσο η δυσπραγία μας και η πολλαπλή μας ανασφάλεια οφείλεται σ’ αυτή μας την άγνοια; Όλοι γνωρίζουμε τα ονόματά τους και υπερηφανευόμαστε. Το ποιητικό τους όμως έργο σ’ ένα μεγάλο βαθμό παραμένει άγνωστο.
Πρόσφατα, δυστυχώς, ο Υπουργός Παιδείας με τις εξαγγελίες του έδειξε ότι θεωρεί τη διδασκαλία και τη μελέτη των Αρχαίων και των Λατινικών χαμένο χρόνο. Ποια είναι η σκοπιμότητα αυτών των εξαγγελιών δεν γνωρίζω. Η άγνοια του όμως και η ζημιά που θα προκαλέσει είναι δεδομένη. Οι αντιδράσεις που υπήρξαν ήταν σχετικά χλιαρές. Ελπίζω ότι δεν θα επιτύχει να εφαρμόσει όσα σχεδιάζει.
Τα Ομηρικά Έπη και η Βίβλος είναι τα πιο γνωστά κείμενα παγκοσμίως. Έχουν μεταφραστεί σ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου. Ενέπνευσαν όλους τους τραγικούς ποιητές και πάρα πολλούς έκτοτε πεζογράφους και ποιητές. Διδάσκονται σ’ όλο τον κόσμο και έχουν γραφεί επιστημονικές μελέτες πάρα πολλές.
Θα περιοριστώ σήμερα στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Το έργο αρχίζει με την οργή του Αχιλλέα και τελειώνει με την ταφή του Έκτορα. Ο Αχιλλέας γιος Θεάς τον σκοτώνει επειδή εκείνος σκότωσε τον αγαπημένο του φίλο τον Πάτροκλο. Δεν αρκείται σ’ αυτό. Επί μέρες περιφέρει το πτώμα του δεμένο πίσω από το άρμα του για να κατασιγάσει τον πόνο και την λύπη του.
Στην Τροία όλοι θρηνούν. Μαζί τους και η Ελένη που θεωρεί ότι εκείνος πάντα υπήρξε ευγενικός και καλός μαζί της. Τότε ο Πρίαμος με την παραίνεση των Θεών αποφασίζει να πάει στο στρατόπεδο των Ελλήνων ο ίδιος και να παρακαλέσει τον Αχιλλέα για να του δώσει τον νεκρό του γιο για ενταφιασμό. Είχε 50 γιούς με την νόμιμη σύζυγό του την Εκάβη και με τις παλλακίδες του. Οι περισσότεροι έχουν σκοτωθεί από το χέρι του Αχιλλέα.
Έρχεται στο στρατόπεδο των Ελλήνων και μπαίνει στη σκηνή του. Γονατίζει μπροστά του. Παίρνει και φιλεί το χέρι του φονιά του γιού του και τον παρακαλεί να του δώσει τον νεκρό Έκτορα για να ενταφιαστεί. Εκείνος συναινεί. Τον σηκώνει και τον βάζει να καθίσει σ’ ένα θρόνο. Δέχεται τα δώρα του Πριάμου και δίδει εντολή στις γυναίκες να περιποιηθούν τον νεκρό για να μην τον αντικρύσει κακοποιημένο ο πατέρας του. Θρηνεί μαζί του την ανθρώπινη μοίρα και υπόσχεται ανακωχή αρκετών ημερών ώστε να αποδοθούν οι πρέπουσες νεκρικές τιμές.
Η Ιλιάδα είναι ένα έργο με σκληρές σκηνές πολέμου. Αρκετοί θάνατοι και μονομαχίες περιγράφονται με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες. Υπάρχουν όμως πάντοτε κανόνες και όρια στην σύγκρουση των ηρώων. Υπάρχουν στιγμές όπου εκφράζεται από τον ποιητή η ματαιότητα των ανθρωπίνων, η συναίσθηση του χρέους και της τιμής. Η θνητότητα είναι καθολική μοίρα χωρίς προσδοκία Παραδείσου. Αυτό το γνωρίζουν όλοι και αντίστοιχα λειτουργούν και πράττουν. Επιλέγουν τον θάνατο για να σώσουν την τιμή και την αξιοπρέπειά τους. Εκείνη προέχει. Την αξία της ζωής την δίδει ο αξιοπρεπής θάνατος.
Δεν ξέρω αν στην παγκόσμια λογοτεχνία υπάρχει αντίστοιχη σκηνή, όπως του γονατισμένου Πριάμου που φιλεί το χέρι του φονιά του γιού του. Κι αν υπάρχει είναι μίμηση. Με την τέχνη του ο Όμηρος διδάσκει, ποια είναι τα ανθρώπινα μέτρα, πώς η λογοτεχνία λειτουργεί και μεταδίδει ανθρώπινο ήθος.
Σήμερα που μας κατακλύζει η βαρβαρότητα από παντού. Σήμερα που τυφλωμένοι φανατικοί σπέρνουν τον όλεθρο και τον θάνατο. Σήμερα που συχνά επιβραβεύεται η αναξιοπρέπεια και η αναισχυντία. Σήμερα που στο όνομα του Αλλάχ ή του κέρδους καταλύεται η ανθρωπιά. Σήμερα που παρακολουθούμε στη χώρα μας να αναδύεται ένα νέος διχασμός ανάμεσα στις πολιτικές παρατάξεις το τέλος της Ιλιάδας έχει συγκλονιστικά διδάγματα.
Ο πόλεμος ίσως είναι η πιο σκληρή ανθρώπινη κατάσταση. Μετά τα κρεματόρια και πολλές άλλες βαρβαρότητες έχουμε ανάγκη να ξαναδούμε κάποιες στιγμές που αναδεικνύουν το ανθρώπινο μεγαλείο. Κι αυτό το μεγαλείο θα το συναντήσουμε στα κλασικά έργα. Υπάρχουν επιτυχημένες μεταφράσεις των ομηρικών έργων. Αν κλέψουμε κάποιες στιγμές από την τηλεθέαση και αφεθούμε για λίγο στην ανάγνωσή τους το κέρδος μας θα είναι πολλαπλό.
Τότε ίσως θα έχουμε και κάθε λόγο να αισθανθούμε πιο ασφαλείς, αφού στη γλώσσα μας σε παλαιότερη μορφή της έχουν γραφεί τα κείμενα αυτά που τροφοδοτούν με υψηλές αξίες όλον τον κόσμο. Και τότε φυσικά θα αισθανθούμε πόσο άστοχα είναι τα σχεδιαζόμενα από τον σημερινό Υπουργό Παιδείας που φανερώνουν ότι υποτιμά όσα σέβονται ακόμη παγκοσμίως πολλοί ξένοι λαοί.