Εισαγωγή. Από την προϊστορική περίοδο ο άνθρωπος προσπαθεί να εξασφαλίζει διαθέσιμο νερό για τις ανάγκες του, με την υλοποίηση έργων ύδρευσης χαμηλού κόστους, υψηλής απόδοσης και προσφιλή στο περιβάλλον. Η Κρήτη μας βρίσκεται σε μια προνομιούχο θέση, με ένα φανταστικό περιβάλλον, μια μακραίωνη ιστορία και τη δυνατότητα να έχει μια αειφόρο διαχείριση των υδατικών της πόρων.
Αρχαιολογικές και άλλες πληροφορίες υποδηλώνουν ότι η πολιτισμική έκρηξη, που έλαβε χώρα κατά τη Μινωική περίοδο (ca 3200-1100 π.Χ.) κατά την οποία εφαρμόστηκαν προωθημένες πρακτικές χρήσης μη συμβατικών υδατικών πόρων, όπως είναι η συλλογή, αποθήκευση και χρήση βρόχινου νερού και η αφαλάτωση θαλασσινού νερού, συνεχίστηκαν και αναπτύχθηκαν περαιτέρω στη Μυκηναϊκή εποχή και κυρίως στις Ελληνορωμαϊκές περιόδους, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες Ευρωπαϊκές και Μεσογειακές χώρες.
Σήμερα, σε πολλές περιοχές του κόσμου, κυρίως σ’ αυτές, με ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο νερού, αναπτύσσονται με πολύ γρήγορους ρυθμούς τεχνολογίες χρήσης μη συμβατικών υδατικών πόρων, όπως είναι η αφαλάτωση του θαλασσινού ή υφάλμυρου νερού.
Παγκοσμίως σήμερον λειτουργούσαν περισσότερες από 120.000 μονάδες αφαλάτωσης με παραγωγή πόσιμου νερού πάνω από 120 εκατ. m³/ημέρα, από 5.000 m³/ημέρα, που ήταν το 1990. Μόνο στο Ισραήλ παράγονται σήμερα πάνω από 4,00 εκατ. m³/ημέρα αφαλατωμένου νερού και από το 2030 και εξής, θα είναι η πρώτη χώρα στον κόσμο στην οποία το 100% της κατανάλωσης νερού για την ύδρευση και τη βιομηχανία θα είναι ασφαλτωμένο νερό.
Σήμερα στη Χώρα μας λειτουργούν περισσότερες από 150 μονάδες αφαλάτωσης μέσης ημερήσιας παραγωγής περίπου 100.000 m³/ημέρα αφαλατωμένου νερού. Το σύνολο σχεδόν των μονάδων αυτών τις κατασκεύασαν και τις λειτουργούν ΔΕΥΑ (Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης & Αποχέτευσης), όπως αυτές στην Κέρκυρα, στο Γάζι Μαλεβιζίου Κρήτης, στη Μύκονο, στη Νίσυρο, στην Σάμο, στην Πάρο, στη Σαντορίνη, στη Σύρο και στη Χίο.
Τα επόμενα έτη, η παραγωγή του αναμένεται ότι παγκοσμίως θα αυξάνεται με ακόμη πιο γρήγορους ρυθμούς (μέση ετήσια αύξηση πάνω από 3%) και θα ξεπεράσει τα 200 εκατ. m³/ημέρα, το 2030. Στο μέλλον, τέτοιες τεχνολογίες θα αποτελέσουν τη βάση παραγωγής όχι μόνο άφθονου και καλής ποιότητας πόσιμου νερού αλλά ακόμη και νερού για άλλες δυνατές χρήσεις.
Στην Ελλάδα, όπως και σ’ άλλες Μεσογειακές χώρες, η αφαλάτωση με αντίστροφη ώσμωση, είναι μια σχετικά νέα τεχνολογία, που όμως επεκτείνεται πολύ γρήγορα σε περιοχές ελλειμματικές σε νερό. Γενικά, στη Ελλάδα υπάρχει σημαντική υστέρηση σε έργα χαμηλού κόστους, φιλικών στο περιβάλλον, συγκριτικά με τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, που οφείλεται στην περιορισμένη ενημέρωση των αρμοδίων και φυσικά του ευρύτερου κοινού.
Αντίθετα, σ’ άλλες χώρες του αναπτυγμένου κόσμου, η χρήση μη συμβατών υδατικών πόρων θεωρείται δράση πρώτης προτεραιότητας για την αντιμετώπιση ελλειμματικής διαθεσιμότητος νερού, τη διατήρηση και προστασία των υπαρχόντων πόρων και την αειφόρο ανάπτυξη.
Οι Αλμυροί Κρήτης. Διάφορες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι στην την Ελλάδα και κυρίως στις νησιωτικές περιοχές, πολλά εκατ. m3/έτος υφάλμυρου νερού απορρέουν στη θάλασσα. Μόνο στην Κρήτη, σύμφωνα με υπολογισμούς του ΙΓΜΕ, εκτιμάται ότι αυτή η ποσότητα υπερβαίνει τα 1000 εκατ. m3/έτος.
Η υφαλμύριση των υδροφορέων και η δημιουργία ‘’Αλμυρών’’ στην Κρήτη οφείλεται κυρίως:
(α) Σε μορφολογικές αιτίες, όπου το μικρό πλάτος της Κρήτης σε συνδυασμό με τα υδροπερατά ανθρακικά πετρώματα των ορεινών όγκων, που πολλές φορές έρχονται σ’ απευθείας επαφή με το ανοικτό μέτωπο της θάλασσας. Και
(β) σε υδρογεωλογικούς λόγους, όπως η τεκτονική δομή, τα καρστικά ρήγματα και οι ανοδικές και καθοδικές κινήσεις της θάλασσας.
Οι πιο γνωστοί Αλμυροί της Κρήτης είναι:
(α) Στον ορεινό όγκο της Δίκτης οι αλμυροί Αγίου Νικολάου (0,17 εκατ. m3/ημ.) και Μαλίων.
(β) Στον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη οι αλμυροί Ηρακλείου (0,3-9,0 εκατ. m3/ημ.), Μπαλί και Αγίου Παύλου.
(γ) Στον ορεινό όγκο του Αστερουσίων ο αλμυρός Τσούτσουρα και άλλοι.
(δ) Στον ορεινό όγκο του Λευκών ορέων οι αλμυροί Γεωργιούπολης, Καλαμίου, Καλυβών και άλλοι. Και
(ε) Στον ορεινό όγκο της Θρύπτης οι αλμυροί Μαλάβρας και Καψά.
Είναι γνωστόν ότι σήμερα η αξιοποίηση αυτών των νερών είναι σχεδόν μηδενική, παρά το ότι θα μπορούσαν, είτε να αφαλατωθούν με μικρό σχετικά κόστος ή να χρησιμοποιηθούν, έστω σε μικρές ποσότητες, μετά από ανάμειξή τους με νερά καλύτερης ποιότητας, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες, που η συγκέντρωση του συνόλου των διαλυμένων στερεών (TDS) μειώνεται σημαντικά.
Σύμφωνα με μετρήσεις του Πολυτεχνείου Κρήτης και άλλων, το νερό της πηγής του Αλμυρού Ηρακλείου, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ακόμη και ως πόσιμο για 45-50 ημ./έτος, όταν τα TDS γίνονται μικρότερα από 300 mg/L, που σημαίνει ότι θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν περίπου 35 εκατ. m3 νερού/ έτος (μετά βέβαια από αποθήκευση τους), ποσότητα που είναι περίπου διπλάσια των ετήσιων αναγκών της πόλης μας.
Επίσης, οι Αλμυροί δημιουργούν υγροτόπους, που αποτελούν πηγή ζωής για πολλά είδη της χλωρίδας και της πανίδας μας και φυσικά για τον ίδιο τον άνθρωπο. Η σπουδαιότητα των υγροτόπων, συνήθως καθορίζεται από τις υπηρεσίες και τα αγαθά που προσφέρουν στον άνθρωπο.
Έτσι, έχουν καθιερωθεί η βιολογική αξία, που είναι συνυφασμένη με τη βιολογική ποικιλότητα, η αρδευτική στην περίπτωση υγροτόπων γλυκού νερού, η ιστορική και/ή αρχαιολογική, στην περίπτωση υγροτόπων, που σχετίζονται με αρχαιολογικούς χώρους (όπως αυτοί των Μαλίων και Ζάκρου), η υλοτομική, η αλιευτική και η αντιπλημμυρική και αντιδιαβρωτική αξία.
Η χρήση ενός υγροτόπου για αναψυχή είναι σε κάποιο βαθμό υποκειμενική, γιατί οι σχετικές ανάγκες για αναψυχή διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Επίσης, εξαιρετικά σημαντικός είναι ο ρόλος των υγροτόπων για τη διαχείριση του νερού (όπως στις περιπτώσεις των υγρότοπων Κουρνά και Αγυιάς Χανίων).
Επικρατούσες τάσεις. Ο προγραμματισμός και η υλοποίηση έργων αφαλάτωσης θαλασσινού και κυρίως υφάλμυρου νερού και γενικά η χρήση μη συμβατικών υδατικών πόρων, θα βελτιώνονται και θα επεκτείνονται συνεχώς. Τα προσεχή έτη θα δίδεται όλο και περισσότερη έμφαση στα αποκεντρωμένα συστήματα διαχείρισης υδατικών πόρων, που θα βασίζονται στην αύξηση της διαθεσιμότητας με τεχνολογίες μη συμβατικών υδατικών πόρων και φυσικά στην ποιό ορθολογική διαχείριση των διαθέσιμων πόρων.
Αυτό οφείλεται στην ταχυτάτη ανάπτυξη των μεμβρανών και διεργασιών μακροδιήθησης, υπερδιήθησης, μικροδιήθησης και αντιστροφής ώσμωσης και την αντίστοιχη μείωση του κόστους επεξεργασίας και παραγωγής μη συμβατικών υδατικών πόρων.
Τα τελευταία χρόνια η τεχνολογία αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού αναπτύσσεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς και φαίνεται ότι στο μέλλον θα αποτελέσει μια από τις κύριες πηγές υδροδότησης σε ολόκληρο το κόσμο.
Με τους συνεχώς βελτιούμενους τύπους μεμβρανών και κυρίως τη συνεχώς μειούμενη ενέργεια κατά μονάδα παραγόμενου αφαλατωμένου νερού, το κόστος της αφαλάτωσης θα εξακολουθήσει να μειώνεται σημαντικά τα επόμενα έτη. Επίσης, η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενεργείας θα επιφέρει επί πλέον μείωση του κόστους παραγωγής αφαλατωμένου νερού.
Γι’ αυτό, η ανάπτυξη πράσινων μονάδων αφαλάτωσης είναι μια ήδη εφαρμόσιμη τεχνολογία στην Καλιφόρνια, στο Ισραήλ και άλλες χώρες. Πέραν αυτών, το νερό αυτών των πηγών είναι ο σημαντικότερος μη συμβατικός υδατικός πόρος της Κρήτης, που τα έργα παραγωγής αφαλατωμένου νερού αρίστης ποιότητας, μπορούν να συνδυαστούν με αυτά αντλησιοταμίευσης για παραγωγή ενέργειας με και με πολύ χαμηλό κόστος.
To Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενάργειας προωθεί έργα αντλησιοταμίευσης στην ΝΑ χώρα με χρηματοδότηση από το ταμείο Απανθρακοποίησης με υβριδικά έργα, όπως αυτό του φράγματος Αμαρίου. Η τεχνολογία αυτή είναι οικονομικά η πλέον ανταγωνιστική και τεχνικά ωριμότερη για αποθήκευση ηλεκτρικής ενέργειας με διάρκεια ζωής έως 50 έτη, ενώ οι μπαταρίες, έχουν πολύ μικρότερη αποθηκευτική ικανότητα, πολλαπλάσιο κόστος και διάρκεια ζωής το πολύ δέκα χρόνια.
Συμπεράσματα. Από τα προαναφερόμενα συμπεραίνεται ότι:
(α) Σε παγκόσμιο επίπεδο, η έρευνα και τεχνολογία αντικειμένων υδατικών πόρων θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται τα προσεχή έτη με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς και η διαχείριση των υδατικών πόρων θα βελτιώνεται συνεχώς και θα εντάσσεται σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο αειφορίας.
(β) Οι τεχνολογίες διαχείρισης υδατικών πόρων, που θα αναπτύσσονται στο μέλλον, θα να είναι μειωμένου κόστους, πιο φιλικές στο περιβάλλον και θα βασίζονται σε αποκεντρωμένα σχήματα.
(δ) Η ανάπτυξη, παραγωγή και χρήση μη συμβατικών υδατικών πόρων και κυρίως αφαλατωμένου νερού, θα συμβάλει σημαντικά στην ορθολογικότερη διαχείριση των υδατικών πόρων. Και
(ε) Ο συνδυασμός έργων αντλησιοταμίευσης και παραγωγής αφαλατωμένου νερού αποτελεί μια αποτελεσματική λύση αντιμετώπισης του οξύτατου προβλήματος έλλειψης νερού κυρίως στην ανατολική Κρήτη, αφού μειώνει ακόμη περισσότερο το ήδη χαμηλό κόστος αφαλάτωσης υφάλμυρων νερών.
Τελικό Μήνυμα. Με βάση τα σημερινά τεχνολογικά δεδομένα, η αύξηση της δυναμικότητας μιας μονάδας αφαλάτωσης και/ή μειωμένη συγκέντρωση των TDS στο προς αφαλάτωση νερό, μειώνουν σημαντικά το κόστος αφαλάτωσης. Γι’ αυτό η άμεση κατασκευή μιας μονάδας αφαλάτωσης στον Αλμυρό Ηρακλείου, αρκετής δυναμικότητας, που θα υπερκαλύψει τις υδροδοτικές ανάγκες της ευρύτερης περιοχής του Ηρακλείου κρίνεται απόλυτα αναγκαία.
Επιπρόσθετα, η δυνατότητα χρήσης ΑΠΕ, όπως είναι η υδροηλεκτρική (με πιθανή ανύψωση του φράγματος) και/ή (αιολική ή φωτοβολταϊκή), διασφαλίζουν ένα ευοίωνο μέλλον για την ορθότερη αξιοποίηση νερών των αλμυρών Κρήτης, κυρίως με συνδυασμό έργων παραγωγής αφαλατωμένου νερού με αυτά αντλησιοταμίευσης υφάλμυρων νερών.
O Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο μέλος και Διακεκριμένος Fellow της Παγκόσμιας Εταιρείας Υδατικών Πόρων (IWA)