Σε προηγούμενο άρθρο μας σε τούτη την εφημερίδα (Η κοινωνική μας κατάντια, 6 Μαρτίου 2024), αναφερθήκαμε στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, η οποία πόρω απέχει από την επιθυμητή και έστω κάπως ιδεατή.
Τον τελευταίο καιρό συνάμα, παρατηρούνται άφθονες ροές μεταναστών από τα νότια παράλια της Κρήτης προς το εσωτερικό της χώρας μας, οι οποίοι προσπαθούν να βρουν μιαν άλλη πατρίδα, ως αποτέλεσμα της επελαύνουσας κλιματικής αλλαγής, των εμφυλίων και κερδοσκοπικών πολέμων, της ανεργίας και της πείνας που μαστίζουν τις χώρες τους και εργαζόμενοι στην πλειονότητα των περιπτώσεων σε δουλειές και επαγγέλματα τα οποία απαξιώνονται από τον γηγενή πληθυσμό.
Σε μια χώρα όμως με πολλαπλά δικά της προβλήματα και ανησυχίες. Προστρέχοντας στην ιστορία, διαβάζουμε πολλά που αφορούν την άνοδο και την πτώση χωρών και μεγάλων δυνάμεων. Για παράδειγμα, η περιβόητη παρακμή και πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό και στον θεσμό της δουλείας, ο οποίος όμως κάποια στιγμή παρεμπόδισε την περαιτέρω εξέλιξη της οικονομίας, γιατί είχε ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξαθλίωση των λαϊκών στρωμάτων της κοινωνίας, μια τάξη που πλέον αναζητούσε μόνο άρτο και θεάματα και απαιτούσε κατά καιρούς από την άρχουσα τάξη επιδόματα.
Παράλληλα η τοκογλυφία και ανεργία είχαν καταστεί συνήθεια και μάστιγα για τους κατοίκους. Αλλά φυσικά αυτά δεν ήταν τα μόνα αίτια της καταστροφής της.
Είναι γνωστό ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία άρχισε να φθίνει σταδιακά από τον 3ο αιώνα μ.Χ., και σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς μία από τις κύριες αιτίες της πρόωρης παρακμής της Ρώμης ήταν σειρά επιδημιών, όπως η πανούκλα του Κυπριανού, η οποία αποδεκάτισε τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας, και αυτό έκανε δυσκολότερη την προσπάθεια των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων να στρατολογήσουν νέο πληθυσμό στις τάξεις τους και να εισπράττουν φόρους.
Φυσικά αυτή ήταν μία από τις πολλές θεωρίες οι οποίες προσπάθησαν να ρίξουν φως στα πιθανά αίτια πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι περισσότεροι μελετητές, όμως, αποδίδουν την κατάρρευση της Ρώμης σε εσωτερικά πολιτικά αίτια και στο συνεχόμενα μεταβαλλόμενο γεωγραφικό και πολιτικό πλαίσιο μιας απέραντης αυτοκρατορίας που δεχόταν επιδρομές από εχθρικούς γειτονικούς λαούς. Νέα στοιχεία, όμως, έχουν αρχίσει να αποκαλύπτουν και τον κρίσιμο ρόλο που διαδραμάτισαν και οι κλιματικές αλλαγές και οι μολυσματικές νόσοι στην κατάρρευση της Αυτοκρατορίας.
Κλασσικό, ανάμεσα σε πολλά άλλα, παραμένει το έργο του Γερμανού ιστορικού Αλεξάντερ Ντεμάντ (Alexander Demandt, 1937- ) ο οποίος στο έργο του «Der Fall Roms», το 1984, διατύπωσε περισσότερες από διακόσιες αιτίες και λόγους που οδήγησαν στην κατάρρευση και την διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο κατάλογος είναι εξαιρετικά μακρύς: Κατάργηση των θεών, απολυταρχία, αγροτική δουλεία, αναρχία, απάθεια, αριστοκρατία, ασκητισμός, επιθέσεις από Γερμανούς, επιθέσεις από Ούννους.
Κι’ ακόμα, οπισθοδρόμηση στις επιστήμες, χρεωκοπία, εκβαρβαρισμός, φυλετική νόθευση, αποκλεισμός της γης από μεγάλους γαιοκτήμονες, κολεκτιβισμός, γραφειοκρατία, αλλαγή της πρωτεύουσας, αγαμία, ατεκνία, χορήγηση ιθαγένειας σε αλλότριους, εμφύλιοι πόλεμοι, κλιματική επιδείνωση, διαφθορά, κοσμοπολιτισμός, ανομία, πολιτιστική νεύρωση. Παρακμή των πόλεων, μείωση του ιταλικού πληθυσμού, αποψίλωση των δασών, εξάντληση των ορυκτών πόρων, καταστροφή του περιβάλλοντος και της αγροτιάς, διάλυση των πολιτικών διαδικασιών.
Σεισμοί, εγωισμοί, χειραφέτηση των δούλων, επιδημίες, χορήγηση ίσων δικαιωμάτων, εξάλειψη των καλύτερων, τάσεις φυγής, εθνοτική διάλυση, υπερβολική γήρανση του πληθυσμού, υπερβολική διείσδυση ξένων, υπερβολικές ελευθερίες, γυναικεία χειραφέτηση, σύστημα μονομαχιών, λαιμαργία, ουρική αρθρίτιδα, ηδονισμός, ομοφυλοφιλία, ανικανότητα, περιαυτολογία και υπέρμετρο μεγαλείο, ιμπεριαλισμός, απερίσκεπτη πολιτική απέναντι στ’ άλλα κράτη, ανεπαρκές εκπαιδευτικό σύστημα, αδιαφορία, ατομικισμός, αδράνεια, πληθωρισμός, εβραϊκή επιρροή.
Έλλειψη ηγεσίας, έλλειψη ανδρικής αξιοπρέπειας και νεοσύλλεκτων στρατιωτών, έλλειψη ομαλής αυτοκρατορικής διαδοχής, έλλειψη ειδικευμένου εργατικού δυναμικού, μείωση βροχοπτώσεων, έλλειψη θρησκευτικό-
τητας, μεγάλες ιδιοκτησίες γης, δηλητηριάσεις με μόλυβδο, πολιτιστική ισοπέδωση, απώλεια πειθαρχίας του στρατού, μείωση πληθυσμού και υπερβολική πολυτέλεια. Ελονοσία, εικονικοί και ευκαιριακοί γάμοι, μισθοφορικό σύστημα, βλάβες από υδράργυρο, νομισματική απληστία, ηθική παρακμή και μυστηριακές θρησκείες.
Οριενταλισμός, εκροή του χρυσού, υπερβολική ευγένεια, φιλειρηνικότητα, παρασιτισμός, αναζήτηση αναψυχής, πλουτοκρατία, πολυθεϊσμός, καταπίεση του πληθυσμού, επαγγελματικός στρατός, προλεταριοποίηση, ευημερία, πορνεία, ψυχώσεις, δημόσια λουτρά. Κι’ ακόμα, φυλετικός εκφυλισμός και διακρίσεις, άρνηση της στρατιωτικής θητείας, θρησκευτικοί αγώνες και σχίσματα, αύξηση των αμόρφωτων μαζών, ρομαντικές αντιλήψεις για την ειρήνη, καταστροφή της μεσαίας τάξης, υψηλή φορολογία, τρομοκρατία, προδοσίες, πολλαπλά πολεμικά μέτωπα, σφετερισμός όλων των εξουσιών από το κράτος και εκχυδαϊσμός.
Βεβαίως όλα τα παραπάνω, ένας μακρύς ομολογουμένως κατάλογος, χρησιμοποιούνται σε διάφορες χρονικές στιγμές, από ανθρώπους και πολιτικές ηγεσίες, σε διάφορα μήκη και πλάτη αυτού του πλανήτη. Τις τελευταίες δεκαετίες, σοβαροί μελετητές έχουν διατυπώσει την ιδέα ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μάλλον μεταμορφώθηκε σταδιακά και ειρηνικά σε μια νέα πολυεθνική κοινωνία την οποία κυβερνούσαν μια σειρά Γερμανών βασιλιάδων.
Η καινοτομία του βιβλίου βρίσκεται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αρχαιολογικά στοιχεία, όπως κεραμικά θραύσματα, κεραμοσκεπές και πέτρινες κατασκευές για να δείξει πόσο φτωχή, αναλφάβητη και καθυστερημένη έγινε η Ευρώπη μετά την αποσύνθεση της αυτοκρατορικής Ρώμης. Εξετάζει τις μαρτυρίες όσων έζησαν εκείνη την περίοδο των γερμανικών εισβολών. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι όλοι αφηγούνται χρόνια δολοφονίας, εμπρησμών, αιματοχυσίας και τρόμου.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας και κληρικός Υδάτιος (περ. 400–469) συνδέει ακόμη και την άφιξη των Γερμανών στην περιοχή του με τις τέσσερις μάστιγες που αναφέρονται στο «Βιβλίο των Αποκαλύψεων» και ισχυρίζεται ότι οι μητέρες εξωθούνταν από την πείνα να σκοτώνουν και να τρώνε τα δικά τους παιδιά. Αφού έδειξε τη βία των γερμανικών εισβολών και τρομάζοντας τους αναγνώστες με τις περιγραφικές σκηνές αναρχίας και χάους, ο συγγραφέας μέσα σε πενήντα σελίδες εξετάζει πώς και γιατί συνέβη αυτό.
Η περίοδος από το έτος 376, ημερομηνία κατά την οποία οι Γότθοι εισέβαλαν για πρώτη φορά, και για έναν αιώνα, είναι τρομερά περίπλοκη, με απότομες ανατροπές της τύχης, προδοσίες, απροσδόκητους θανάτους και πολλά άλλα παρεμφερή γεγονότα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Ουόρντ-Πέρκινς εξετάζει τη ρωμαϊκή οικονομία πριν και μετά από τις γερμανικές εισβολές. Χρησιμοποιώντας αρχαιολογικά αποδεικτικά στοιχεία που προέρχονται από ανασκαφές σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αποδεικνύει πώς ακόμη και οι φτωχοί επωφελούνταν από τους καρπούς της οικονομίας της Ρώμης.
Με πρόσβαση σε καλοφτιαγμένα κεραμικά, δερμάτινα και μεταλλικά είδη, νομίσματα, κεραμοσκεπές και πέτρινα κτίρια, ο πολίτης πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, απολάμβανε ένα βιοτικό επίπεδο που δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί ξανά σε πολλά μέρη της Ευρώπης για την επόμενη χιλιετία. Ο Πέρκινς μας ωθεί επίσης να συνειδητοποιήσουμε πώς η πνευματική ζωή, η γνώση γραφής και ανάγνωσης και οι ανώτερες τέχνες στηρίζονται πάντα σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο πλούτου και φινέτσας.
Φυσικά το δυσεπίλυτο πρόβλημα της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, θα συνεχίσει να απασχολεί τους ιστορικούς, περισσότερο, με νέες απόψεις και θεωρίες και θα απασχολεί ταυτόχρονα και ορισμένους υποψιασμένους πολιτικούς, ειδικά των μεγάλων κρατών, για ευνόητους φυσικά λόγους, αφού και στις μέρες μας υπάρχουν ακόμα πολλές, μικρές ή μεγαλύτερες, αυτοκρατορίες! Αλλά φυσικά πολλά απ’ όλα αυτά αφορούν και τη δική μας μικρή, γεωγραφικά και πληθυσμιακά, χώρα!