Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) είναι ένας από τους μεγάλους δασκάλους του Ελληνισμού. Το έργο του και η προσφορά του στη διαμόρφωση του νεοελληνικού έθνους είναι τεράστιο και πρωτοποριακό.
Ήταν και παραμένει ακόμα ένας από τους λαμπρότερους φιλολόγους του κόσμου που θεμελίωσαν την επιστήμη της φιλολογίας. Μια γενικότερη εικόνα για το έργο και τη ζωή του είναι γνωστή. Είναι κεντρικό πρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού, όπως έχει δείξει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο σχετικό έργο του. Υπάρχουν όμως αρκετά σκοτεινά σημεία και παρεξηγήσεις.
Ο Νίκος Βαρμάζης με επάρκεια αποδεικνύει ότι δεν έχει καμιά σχέση με όλους εκείνους που περιφρονούσαν τη λαϊκή γλώσσα. Απλώς αγωνίστηκε να εμπλουτίσει τη γλώσσα με έννοιες και λέξεις ελληνικές εκεί όπου άκριτα χρησιμοποιούνταν ποικίλες ξένες εκφράσεις.
Σήμερα που θεωρώ ότι οριστικά έχει κλείσει ο γλωσσικός διχασμός βλέπουμε πόσο δίκαιο είχε και πόσος αγώνας χρειάστηκε, ώστε οι περίφημοι προστάτες και γλωσσαμύντορες να μπουν στο περιθώριο.
Για τον Κοραή θέλω επίσης να αναφέρω ένα πολύ καλό μυθιστόρημα με τίτλο «Τρικυμίες Παθών» που έγραψε με έμπνευση η Αργυρώ Μαντόγλου και έχει ως θέμα του τη διαμονή του στο Άμστερνταμ. Έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις ΚΛΕΙΔΑΡΙΘΜΟΣ και αξίζει να το διαβάσετε.
Χάρηκα όμως επίσης πολύ διαβάζοντας τη μελέτη του Νίκου Τερζή «ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ ΑΝΤΙΛΕΓΟΜΕΝΟΣ, βίος και έργο φιλόλογος και στοχαστής» εκδόσεις ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ. Ο Νίκος Τερζής ομότιμος καθηγητής σήμερα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν συμφοιτητής μου και παραμένει ακόμη ξεχωριστός φίλος.
Δε θα ξεχάσω ποτέ τη χαρά μας, όταν συναντηθήκαμε μαζί με την κόρη μου, που ήταν τότε φοιτήτρια στην ίδια σχολή, και μου χάρισε τη μελέτη του για τον Δελμούζο, παρόλο που ήταν το μόνο αντίτυπο που είχε. Ως δάσκαλος διακρίθηκε και αγαπήθηκε πολύ από τους φοιτητές, γιατί ακολούθησε το παράδειγμα των λαμπρών μας δασκάλων.
Η μελέτη του αυτή διακρίνεται για την επιστημονική και διεξοδική έρευνά του, για την κριτική επεξεργασία όλων των πηγών, των έργων και της αλληλογραφίας του Κοραή. Στόχος του είναι να αποκαταστήσει κάποιες λανθασμένες απόψεις που υπάρχουν για τον Κοραή.
Στο πρώτο μέρος εξετάζει με κάθε λεπτομέρεια τις σπουδές, τον βίο και το έργο του Κοραή από τη Σμύρνη, το Άμστερνταμ, το Μονπελιέ και τη διαμονή του στο Παρίσι. Από τη μελέτη αυτή προκύπτει με βεβαιότητα ότι ο Κοραής δεν υπήρξε αυτοδίδακτος, αλλά ιδιαίτερα στο Άμστερνταμ παρακολούθησε συστηματικά και με επιμέλεια τους εκεί λαμπρούς δασκάλους.
Είχε βέβαια σταλεί ως αντιπρόσωπος της εμπορικής εταιρείας του πατέρα του, αλλά το πάθος του για τα γράμματα που είχε από μικρός τον απορρόφησε.
«Το παιδιόθεν τρεφόμενον εις την ψυχήν μου κατά των Τούρκων μίσος εκατήντησεν, αφού εγεύθην ευνομουμένης πολιτείας ελευθερίαν, εις αποστροφήν μανιώδη. Τούρκος και θηρίον άγριον ήσαν εις τον λογισμόν μου λέξεις συνώνυμοι και τοιαύται είναι ακόμη», γράφει στην ωριμότητά του ο Κοραής.
Αναγκάζεται να επιστρέψει στη Σμύρνη με μοναδικό στόχο να βρει τους πόρους, ώστε να σπουδάσει γιατρός, γιατί μόνο οι γιατροί μπορούσαν να ζήσουν με αξιοπρέπεια στο οθωμανικό περιβάλλον. Θα δυσκολευτεί πολύ κι όταν το κατορθώνει, έρχεται στο Μονπελιέ.
Διακρίνεται και αριστεύει, αλλά δεν επιστρέφει στη Σμύρνη. Πηγαίνει και παραμένει ως το τέλος της ζωής του στο Παρίσι, όπου τιμάται από τον ίδιο τον Ναπολέοντα. Του προσφέρονται πολλές τιμητικές θέσεις στο Πανεπιστήμιο, αλλά αρνείται και βιοπορίζεται από τις εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων.
Θεωρεί ότι αυτό είναι το μεγάλο του χρέος προς την πατρίδα, να διαφωτίσει το έθνος του. Ζει από κοντά τη γαλλική επανάσταση και ο σκοπός του είναι ένας. Όχι μόνο να ελευθερωθεί το έθνος αλλά και να επιτύχει να δημιουργηθεί ένα κράτος άξιο των προγόνων του.
Εκεί τον επισκέπτονται πολλοί μεγάλοι επιστήμονες και πολιτικοί και απολαμβάνει τον σεβασμό όλων. Εκεί θα τον επισκεφτεί πολλές φορές και ο Καποδίστριας και μάλιστα την τελευταία φορά ως εκλεγμένος κυβερνήτης, για να τον συμβουλευτεί.
Εάν αργότερα η σχέση τους διαταράχθηκε, αυτό οφείλεται ίσως σε παρεξήγηση και λανθασμένες πληροφορίες. Ο Κοραής πίστευε ότι ο αγώνας έπρεπε να αρχίσει αργότερα, ώστε οι Έλληνες να έχουν αποκτήσει μορφωτική επάρκεια. Θα ζήσει να δει ελεύθερη την πατρίδα, αλλά δε θα επιστρέψει ποτέ, ίσως λόγω της προχωρημένης ηλικίας του.
Ο Νίκος Τερζής με μεθοδικότητα αναιρεί όλες τις παρεξηγήσεις για τον φωτισμένο δάσκαλο που πραγματικά παραμένει ακόμα ένα παράδειγμα άξιο για να διδάξει ήθος σε όλους μας. Ο αναγνώστης είμαι βέβαιος ότι θα απολαύσει το κείμενο και θα διαπιστώσει τις πολλές του αρετές.
Αξίζει πραγματικά όλοι οι σημερινοί φιλόλογοι να διαβάσουν το βιβλίο αυτό σήμερα που οι ανθρωπιστικές σπουδές περνούν κρίση και να μπορέσουν να αποκτήσουν δύναμη, ώστε να συνεχίσουν το έργο τους που αποτελεί υψηλό λειτούργημα με σημαντική κοινωνική προσφορά.
Είναι όμως χρήσιμο να διαβαστεί από όλους, γιατί παρά την επιστημονική τεκμηρίωση ο λόγος του Νίκου Τερζή είναι σαφής, καίριος και ουσιαστικός.
Συνδυάζεται η επιστημονική εγκυρότητα με παραπομπές στις πηγές για όσους θέλουν να ασχοληθούν περισσότερο, αλλά όλα τα ερωτήματα και οι ασάφειες για το έργο του Κοραή απατώνται με βασανιστική προσπάθεια.