Την 3η Δεκεμβρίου όρισε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ως παγκόσμια ημέρα ατόμων με αναπηρία «International day of Persons with Disabilities».
Ο σκοπός στον οποίο αποβλέπει είναι να αφυπνίσει κυβερνήσεις και οργανισμούς και να εμπνεύσει σε πρόσωπα και κοινωνίες τον σεβασμό των δικαιωμάτων της συγκεκριμένης αυτής ομάδας των συμπολιτών μας. Εκεί αποβλέπει βεβαίως και το άρθρο τούτο.
Πριν εισέλθω όμως στο θέμα μου, θα αναφερθώ σε ένα σύντομο περιστατικό από την ακαδημαϊκή μου πορεία. Πριν από σαράντα περίπου χρόνια βλέποντας αρκετούς συνανθρώπους μας σε αμαξίδιο να παρακολουθούν τις εργασίες ενός συνεδρίου στη Γερμανία, είπα σε έναν συνάδελφό μου:
-Πολλούς ανάπηρους έχετε βλέπω.
-Έχετε κι εσείς, αλλά τους κρύβετε κ. συνάδελφε. Αυτή ήταν η κοφτή και ίσως σαρκαστική απάντησή του συναδέλφου μου που με απασχολούσε για πολύν καιρό, ώσπου κατάλαβα πόσο δίκιο είχε.
Μετά την επισήμανση αυτή θέλω να διευκρινίσω ότι θα επιχειρήσω αρχικά μια ανάλυση των εξελίξεων της ελληνικής κοινωνίας ως προς τα Άτομα με Ειδικές Ανάγκες (ΑμΕΑ) και θα προσπαθήσω να περιγράψω κατόπιν την πορεία που ακολούθησε η εξέλιξη αυτή.
Ανιχνεύοντας λοιπόν το θέμα αυτό διαπιστώνομε την υποτίμηση και τον παραγκωνισμό των ΑμΕΑ αμέσως από την αρχαιότητα. Ήδη από την ελληνική μυθολογία μας είναι γνωστό ότι η Ήρα, η μητέρα του άσχημου και χωλού Θεού Ήφαιστου τον απέπεμψε από τον Όλυμπο.
Και αυτή δηλαδή ακόμα η θεά-μητέρα αρνήθηκε το παιδί της και το εξαπέστειλε από κοντά της, επειδή ήταν κουτσό και άσχημο. Και όταν αργότερα ο θεός Διόνυσος μεθυσμένος τον επανέφερε στον Όλυμπο, οι άλλοι θεοί άρχισαν να τον περιπαίζουν και να γελάνε για το περίεργο βάδισμά του.
Σίγουρα οι άνθρωποι της ηλικίας μου, ακούγοντας αυτά, θυμούνται παρόμοιες σκηνές από την ελληνική ύπαιθρο. Σε κάθε χωριό υπήρχε και ο άνθρωπος με τη δική του ιδιαιτερότητα, κάθε χωριό είχε και τον δικό του «σημαδιακό», όπως θα έλεγε ο Παπαδιαμάντης.
Και αυτόν συχνά τον περιέπαιζαν οι άλλοι για να διασκεδάσουν και να περάσουν την ώρα τους. Αυτή ήταν γενικώς η μοίρα των ανθρώπων αυτών και τα βάσανά τους δεν είχαν τελειωμό.
Ακολουθώντας την πορεία εξέλιξης των στάσεων αυτών σε παλαιότερη μελέτη μου, δημοσιευμένη σε γνωστή Γερμανική εγκυκλοπαίδεια Ειδικής Αγωγής, κάνω διάκριση ανάμεσα σε τρεις φάσεις εξέλιξης:
•Τη φάση της απόρριψης και της αποστροφής
•Τη φάση της φιλανθρωπικής αντιμετώπισης, και
•Τη φάση της ισοτιμίας των δικαιωμάτων.
Στην πρώτη φάση το πιο άθλιο και το πιο σκληρό παράδειγμα αποτελεί ο Καιάδας. Και ο Καιάδας είναι αποτρόπαιος γιατί δεν αποτελούσε μια απλή πράξη κάποιου μεμονωμένου πολίτη. Ήταν η επίσημη αντιμετώπιση μιας ολόκληρης πόλης που ταυτόχρονα αποτελούσε και κράτος.
Το παράδειγμα αυτό με διάφορους τρόπους συνεχίστηκε και ενδεχομένως συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Την πιο συνηθισμένη περίπτωση αποτελεί η απόκρυψη. Οι οικογένειες δηλαδή που είχαν παιδί με ειδικές ανάγκες φρόντιζαν επιμελώς να το κρατούν κρυφό, μακριά από την κοινωνία, να μην το δει και να μην το μάθει κανείς. Άπειρες οι παρόμοιες περιπτώσεις. Θλιβερές καταστάσεις!
Δύο ήταν κυρίως οι λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτό: Οι θρησκοληπτικές αντιλήψεις από τη μια και η απουσία επιστημονικής γνώσης από την άλλη. Με βάση τους δύο αυτούς παράγοντες η κατάσταση των ατόμων αυτών ερμηνεύτηκε ως θεία τιμωρία για αμάρτημα που έπραξε κάποιος από την οικογένεια.
Αυτό λειτούργησε ως ένα είδος «προπατορικού» αμαρτήματος, το οποίο πληρώνεται σήμερα και ουδείς γνωρίζει έως πότε ακόμη.
Μια τέτοια αντίληψη πλανιόταν σαν σκοτεινό νεφέλωμα πάνω από όλη την οικογένεια. Ο τρόπος απαλλαγής μπορούσε να επέλθει μόνο με προσευχές και ικεσίες, με αγιασμούς και τάματα. Και ώσπου να απαλειφθεί αυτή η θεία τιμωρία το θέμα έπρεπε να κρατηθεί μυστικό, ώστε να μην γίνει γνωστό το άχθος που βαραίνει την οικογένεια.
Η κατάσταση ήταν δύσκολη, γιατί η μάνα φοβόταν να αποκτήσει άλλο παιδί και η αδελφή δίσταζε να παντρευτεί, μήπως και αυτή πληρώσει το αμάρτημα με τον ίδιο τρόπο.
Κυριαρχούσε, συνεπώς, η αποσιώπηση, η απόκρυψη και η απομόνωση του παιδιού. Και ενώ επί της ουσίας τα παιδιά αυτά είχαν μεγαλύτερη ανάγκη να έλθουν σε επαφή με την κοινωνία και να δεχθούν περισσότερα πολιτιστικά ερεθίσματα προκειμένου να υποβοηθηθεί η εξέλιξή τους, βίωναν την κοινωνική απομόνωση και την περιφρόνηση.
Φυσικά, μέσα στο περιβάλλον αυτό, η κατάσταση πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Η ιστορία της παιδικής ηλικίας βρίθει από τέτοια παραδείγματα, αν και πολλά έμειναν για πάντα στο σκοτάδι και ουδέποτε αποκαλύφθηκαν.
Μετά από αιώνες πολλούς η κατάσταση αρχίζει να μεταβάλλεται. Παρατηρείται μια πρώτη προσπάθεια αναγνώρισης και αποδοχής των ατόμων αυτών και διακρίνεται η τάση αποσύνδεσης της κατάστασής τους από θρησκοληπτικές προκαταλήψεις.
Σ’ αυτό συνέβαλε κυρίως η πρόοδος της επιστήμης. Καθώς δηλαδή η επιστήμη εξελίσσεται, γίνεται βαθμιαία δυνατόν να μελετηθούν οι διάφορες περιπτώσεις και να αποκαλυφθούν τα μέχρι τότε άγνωστα αίτια στα οποία ανάγεται κάθε μια από τις περιπτώσεις αυτές.
Έτσι μέσα από τον εξορθολογισμό και τη βαθμιαία διαφώτιση σημειώνεται αργά, αλλά σταθερά η τάση να αποσυνδεθούν οι καταστάσεις αυτές από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό διότι:
•απενοχοποιεί τους ανθρώπους αυτούς από το φάντασμα ενός παλαιού κολάσιμου αμαρτήματος, και
•απελευθερώνει τις συνειδήσεις από ενοχές και παρεμφερή συναισθήματα, αφού τώρα αντιλαμβάνονται σιγά σιγά πλέον όλοι, ότι αυτό θα μπορούσε να είχε συμβεί στον καθένα.
Ειδικά το τελευταίο καλλιεργεί αισθήματα συμπάθειας στα άτομα αυτά και τους οικείους τους. Αναπτύσσονται αισθήματα φιλανθρωπίας και αλληλεγγύης και πολλοί φορείς προσπαθούν να ιδρύσουν ιδρύματα για την προστασία των ΑμΕΑ.
Έτσι από τη φάση της απόρριψης και της απόκρυψης περνούμε στη φάση της αποδοχής, της αλληλεγγύης και πολλοί ιδιωτικοί φορείς επιδίδονται στη βοήθεια και την συμπαράσταση τους. Σημαντική είναι στη φάση αυτή η συμβολή της εκκλησίας και διαφόρων φιλανθρωπικών σωματείων, με τα ποικίλα ιδρύματά τους.
Εδώ, όμως, παρατηρείται ένα μεγάλο κενό. Το ενδιαφέρον στρέφεται στο ίδιο το άτομο με σκοπό να το καταστήσει ικανό να ανταποκρίνεται στα πράγματα, όπως είναι αυτά κατασκευασμένα. Απουσιάζει δηλαδή η προσπάθεια να φτιάξομε τον κόσμο και τα πράγματα έτσι που να είναι αυτά προσαρμοσμένα στις δυνατότητες των ΑμΕΑ.
Τώρα το σύνθημα γίνεται: Τα πράγματα σε μας, όχι μόνο εμείς σ’ εκείνα! Γιατί πρέπει δηλαδή να αγωνίζεσαι εσύ να φτάσεις τα ντουλάπια της κουζίνας; Πατά ένα κουμπί και κατεβαίνει αυτό σε σένα. Εδώ λοιπόν αρχίζει η διεκδίκηση.
Εδώ διαμορφώνεται το αναπηρικό κίνημα. Και αλλάζουν πολλά! Όμως και πολλά μένουν ακόμη να αλλάξουν. Άπειρα τα παραδείγματα που θα μπορούσε να επικαλεσθεί κανείς ως προς τι θετικές αυτές εξελίξεις. Αναφέρομαι ενδεικτικά σε κάποια από αυτά, τα πια γνωστά:
•Στα κτίρια δεν υπάρχουν σήμερα μόνο σκάλες για αυτούς που περπατούν, αλλά και ράμπες για όσους κινούνται με αμαξίδιο. Και απορεί κανείς πώς τόσα χρόνια δεν είχαμε σκεφθεί τις μητέρες που με το καροτσάκι του μωρού τους, περίμεναν συχνά κάποιον περαστικό να βοηθήσει για το ανέβασμα στο ή το κατέβασμα του πεζοδρομίου.
•Κατά τον ίδιο τρόπο υπάρχουν επίσης θέσεις parking για τα άτομα με αναπηρίες, γεγονός που υποδηλώνει κάτι πιο δύσκολο: Ότι δηλαδή έχομε κατασκευάσει αυτοκίνητο που μπορεί να οδηγηθεί από άτομο με αναπηρίες.
•Αλλά και για τους ανελκυστήρες (τα ασανσέρ). Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι πολυκατοικίες, κυρίως στα δημόσια κτίρια, η είσοδος του ανελκυστήρα επιτρέπει την είσοδο αμαξιδίου. Επίσης τα κουμπιά τοποθετούνται χαμηλά σε οριζόντια διάταξη, ώστε να τα προσεγγίσουν και τα άτομα που κινούνται με αμαξίδιο.
Δεν είναι μάλιστα τα μικρά στρογγυλά κουμπάκια το ένα κάτω από το άλλο που πατιούνται με το δάκτυλο. Είναι σε μεγάλο μέγεθος, τοποθετούνται οριζόντια και σε αρκετή απόσταση το ένα από το άλλο, ώστε να μπορούν να πατηθούν και με τον αγκώνα.
•Μέσα στο πνεύμα αυτό κατασκευάστηκαν επίσης, οι αναμεικτικές βρύσες. Για τη χρήση τους δεν είναι πλέον ανάγκη να μπορείς να τις περιστρέψεις και να τις σφίξεις. Δεν χρειάζεται να έχεις καν δάκτυλα. Χρειάζεται μια απλή κίνηση, που μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Όλοι βέβαια τις χρησιμοποιούμε, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν ότι κατασκευάστηκαν με αφορμή αυτά τα άτομα.
•Επίσης οι πρίζες δεν τοποθετούνται ψηλά μέσα στο σπίτι, όπως γινόταν κάποτε. Τοποθετούνται χαμηλά για να τις φτάνουν άτομα που κινούνται σε αμαξίδιο.
•Στις τηλεφωνικές συσκευές δεν χρειάζεται περιστροφή του δίσκου που απαιτούσε κάποια δεξιοτεχνία των δακτύλων. Σε όλα τα τηλέφωνα υπάρχουν σήμερα κουμπάκια και ο αριθμός επιλέγεται με απλό πάτημα.
•Επίσης σε πολλές χώρες οι δημόσιοι τηλεφωνικοί θάλαμοι κατασκευάζονται με τρόπο που να μπορεί να εισέλθει αμαξίδιο, ενώ οι συσκευές τοποθετούνται χαμηλά ώστε η πρόσβαση σε αυτές να είναι εύκολη.
Και ενώ τα μέτρα αυτά λειτουργούσαν σε πολλές χώρες του κόσμου, στην Ελλάδα εξακολουθούσαν να αγνοούνται και σε πολλές περιπτώσεις βρισκόμασταν ακόμη στη φάση της απόκρυψης. Θυμάμαι σε μια από τις πρώτες ομιλίες μου εξέφρασα με απλό και ευγενικό τρόπο τη διαμαρτυρία μου, γιατί δεν υπάρχουν ράμπες και ο δήμαρχος της πόλης με διέκοψε θέτοντάς μου το ερώτημα:
Γιατί στις άλλες πόλεις υπάρχουν αυτά που λέτε; Και όντως δεν υπήρχαν, είχε δίκιο. Αυτό εννοούσε και ο Γερμανός συνάδελφός μου, που ανέφερα στην αρχή: Είχαμε μείνει μία φάση πιο πίσω και κρύβαμε τα άτομα αυτά.
Σήμερα ευτυχώς έχουν αλλάξει και στην Ελλάδα πολλά πράγματα. Όμως, υπάρχουν ακόμη πολλά να γίνουν. Και το σημαντικότερο: Αν θέλομε να πάρει η σημερινή ημέρα κάποιο πραγματικό περιεχόμενο, πρέπει να κατανοήσομε ότι υπάρχουν πάντοτε κάποιοι τρόποι που μπορούν να κάνουν τα άτομα αυτά αυτοδύναμα κα έχομε χρέος να τους αναζητήσομε.
Και μάλιστα όχι επειδή εμείς διακατεχόμαστε από αισθήματα φιλανθρωπίας, αλλά επειδή και οι συνάνθρωποί μας αυτοί έχουν τα ίδια δικαιώματα για τη ζωή.
Ο Ι. Ε. Πυργιωτάκης είναι ομότιμος καθηγητής – πρ. αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης και τακτικό Μέλος της Εθνικής Εταιρείας των Ελλήνων Λογοτεχνών