Πέρασαν 95 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή, τη μεγαλύτερη εθνική συμφορά στη ιστορία του Ελληνισμού, κι ακόμη αναρωτιόμαστε. Ακόμη κυριαρχεί ένα μεγάλο «γιατί»…Γιατί χρειάστηκε να φτάσουμε εκεί, γιατί έπρεπε να γίνει η βίαιη απομάκρυνση από την πατρογονική γη ενός ακμαίου Ελληνισμού 2.500.000 ανθρώπων, ενώ το 1.000.000 από αυτούς εξοντώθηκε με τραγικό τρόπο. Αρκεί να μιλήσουμε για μια λάθος ιδέα, για το τέλος μιας μεγάλης Ιδέας; Η ιδέα αυτή προσέβλεπε στην επανένωση όλων των εδαφών «της καθ’ ημάς Ανατολής» που κατοικούνταν από αρχαιοτάτων χρόνων από Έλληνες. Οποια κι αν είναι τα ερωτήματα η απάντηση είναι καταλυτική: Η καταστροφή αυτή ξερίζωσε τη μακραίωνη ελληνική παρουσία στην περιοχή με τον πιο δραματικό τρόπο.
Θα μου πείτε, και τι θα λέγαμε σήμερα αφού διαπιστώνουμε τον «καθαρό» ελληνικό χώρο, την Ελλάδα που άλλαξε άρδην μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών; Και για να το ελαφρύνω, τι άποψη θα είχε σήμερα εάν γεννιόταν στην Αξό της Καππαδοκίας και όχι στην Κρήτη; Έλα ντε!
Ένα εύλογο ερώτημα πάντως, αν και αναπάντητο ιστορικά, είναι τι θα γινόταν εάν σε αυτή την κρίσιμη φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας επικεφαλής της ελληνικής διπλωματίας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Εάν συνέχιζε να ήταν ο Βενιζέλος. Μπορεί τότε τα πράγματα να ήταν διαφορετικά για τον Ελληνισμό, ίσως όμως και όχι. Είναι όμως γεγονός ότι ο οραματιστής της Μεγάλης Ιδέας δεν ανήκε πια στην ελληνική κυβέρνηση και δεν μπορούσε να συμβάλει με τις εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες. Οι πολιτικοί διάδοχοι, οι επόμενοι στρατηγοί δυστυχώς αποδείχθηκαν όχι μόνο κατώτεροι των περιστάσεων, αλλά και απολύτως καταστροφικοί.
Για πολλούς ιστορικούς η Μικρασιατική Καταστροφή ξεκίνησε… το 1919! Η εκστρατεία ξεκίνησε τον Μάϊο του 1919 και έληξε τραγικά τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1922. Η εκστρατεία αυτή ως επέκταση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, που οι νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις χρησιμοποίησαν την Ελλάδα για να προωθήσουν τον διαμελισμό της παρηκμασμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο στόχος τους ήταν η δημιουργία ζωνών επιρροής και εκμετάλλευσης που θα άνοιγαν τον δρόμο για τα πετρέλαια της Μοσούλης και της Μέσης Ανατολής. Η ελληνική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο υποστήριζε τις συμμαχικές δυνάμεις. Ο ελληνικός στρατός με την παρότρυνση και υποστήριξη της Γαλλίας και της Αγγλίας αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Σμύρνης για να προστατεύσει τον ελληνικό πληθυσμό από πιθανές βιαιοπραγίες. Θυμίζω ότι ήδη είχαν προηγηθεί οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, οι οποίοι δοκιμάστηκαν πολύ σκληρά την περίοδο 1914-18.
Η απόβαση του ελληνικού στρατού έγινε στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919 και «νομιμοποιήθηκε» με τη Συνθήκη των Σεβρών τον Αύγουστο του 1920. Σύμφωνα με τη Συνθήκη των Σεβρών, οι ελληνικές αρχές – υπό την υψηλή εποπτεία του Σουλτάνου- θα ήταν υπεύθυνες για τη διοίκηση και την τήρηση της τάξης στις μικρασιατικές περιοχές που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς, όπως η περιοχή της Σμύρνης. Στη Συνθήκη αναφερόταν επίσης και η προοπτική οριστικής επιδίκασης των περιοχών αυτών στην Ελλάδα με παρέλευση πενταετίας, έπειτα από τη διενέργεια δημοψηφίσματος.
Η Στρατιά Κατοχής Μικράς Ασίας με έδρα τη Σμύρνη είχε στη δύναμή της 65.000 άνδρες και συνεχώς αυξανόταν ο αριθμός των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων. Οι εναλλαγές των κυβερνήσεων και οι αντίστοιχες αντικαταστάσεις των αρχιστρατήγων του στρατεύματος έφεραν ως αποτέλεσμα κακές πολιτικές και στρατιωτικές εκτιμήσεις και σοβαρά σφάλματα στρατηγικής που οδήγησαν στην καταστροφή.
Μετά την απόβαση στη Σμύρνη και τη θριαμβευτική υποδοχή από τους κατοίκους της, ο ελληνικός στρατός κυριαρχεί στα παράλια και αρχίζει να διεισδύει στα ενδότερα της Μικράς Ασίας, καταλαμβάνοντας πόλεις και χωριά. Αναπτύσσεται μεγάλο στρατιωτικό μέτωπο που δημιουργεί επιχειρησιακές δυσκολίες προκειμένου να ελεγχθεί. Παρ’ όλα αυτά ο ελληνικός στρατός συνεχίζει τη νικηφόρα προέλασή του.
Τον Νοέμβριο του 1920, ελάχιστο χρόνο δηλαδή μετά την έναρξη της εκστρατείας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος χάνει τις εκλογές με το σύνθημα «οίκαδε»!, και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επιστρέφει στον θρόνο.
Η πολιτική αστάθεια βάζει σε δοκιμασία το ηθικό του ελληνικού στρατού. Στις αρχές του 1921 η ελληνική προσπάθεια για προέλαση προς το Εσκη-Σεχίρ αναχαιτίζεται από τις τουρκικές δυνάμεις. Την ίδια ώρα ο Κεμάλ Αττατούρκ είναι αρχηγός του κινήματος των Νεότουρκων που έχει ως στόχο την ανάκτηση της δύναμης και της αίγλης του τουρκικού έθνους με τη δημιουργία ενός νέου και δυνατού τουρκικού κράτους στη θέση της παρηκμασμένης οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για να τονωθεί το ηθικό του ελληνικού στρατού, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος φτάνει στην Σμύρνη τον Ιούνιο και τίθεται επικεφαλής της ελληνικής στρατιάς, που ανακάμπτει και συνεχίζει νικηφόρα την πορεία της στα ενδότερα της Μικράς Ασίας. Και για να έχετε μια εικόνα της ανεγκεφαλιάς: Στόχος ήταν η κατάληψη της Άγκυρας όπου και βρίσκεται το αρχηγείο του Κεμάλ Αττατούρκ!
Ο ελληνικός στρατός κατορθώνει να διασπάσει την τουρκική γραμμή άμυνας στον Σαγγάριο ποταμό. Τον Σεπτέμβριο όμως του 1921, μεγάλη τουρκική επίθεση αναγκάζει τον ελληνικό στρατό να οπισθοχωρήσει.
Βέβαια μεσολάβησε ένα σημαντικό γεγονός: η σύμμαχός μας Γαλλία, προκειμένου να εξασφαλίσει τα συμφέροντά της στην περιοχή, υπογράφει συμφωνία με τον Κεμάλ και εκχωρεί στις δυνάμεις του την περιοχή της Κιλικίας.
Μελανό σημείο
Το διπλωματικό παρασκήνιο των επόμενων ημερών αποτελεί ένα από τα μελανότερα σημεία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Η ελληνική κυβέρνηση εγκαταλείπει τους Έλληνες Μικρασιάτες στην τύχη τους φροντίζοντας μόνο για τη μεταφορά των αρχών και όσων στρατιωτών κατάφερναν να φθάσουν στα παράλια.
Η διαταγή «Στρατόν σώσατε, πολίτας εγκαταλείψατε» άνοιξε το δρόμο σε μια ανελέητη σφαγή τωνελληνικών πληθυσμών από τον οργανωμένο τουρκικό στρατό και τους Τσέτες -ατάκτους του τουρκικού στρατού. Με πρόσχημα τα αντίποινα σε λεηλασίες και βιαιοπραγίες που έγιναν από Έλληνες στρατιώτες σε τουρκικά χωριά κατά τη διάρκεια της προέλασης στη Μικρά Ασία, χιλιάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν και ολόκληρα χωριά αφανίστηκαν από τον χάρτη. Όλο και περισσότεροι πρόσφυγες και εξαθλιωμένοι στρατιώτες συνέρρεαν στη Σμύρνη ελπίζοντας ότι θα σωθούν. Φευ! Η Σμύρνη κάηκε από τους Τούρκους…η καταστροφή ολοκληρώνεται.
Ένα μήνα μετά την καταστροφή της Σμύρνης εκκενώνεται και η Ανατολική Θράκη και 1.000 000 ακόμη πρόσφυγες αναζητούν καταφύγιο στην Ελλάδα.
Εκρυθμη κατάσταση
Το τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας δημιούργησε μια έκρυθμη κατάσταση στην Ελλάδα. Ο στρατός επαναστατεί, θεωρώντας ως υπεύθυνη της τραγωδίας την ελληνική κυβέρνηση. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος εξαναγκάζεται σε παραίτηση και καταφεύγει στην Ιταλία όπου και πεθαίνει.
Τον Νοέμβριο του 1922, τρεις μόλις μήνες μετά την καταστροφή της Σμύρνης, συστήνεται έκτακτο στρατοδικείο, το οποίο στη γνωστή “Δίκη των έξι” καταδικάζει τελικά σε θάνατο τους θεωρούμενους ως «πρωταίτιους της τραγωδίας», τους πολιτικούς Δημήτριο Γούναρη, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, Γεώργιο Μπαλτατζή, Νικόλαο Θεοτόκη και τον αρχιστράτηγο της Μικρασιατικής εκστρατείας Γεώργιο Χατζηανέστη, οι οποίοι και εκτελέστηκαν.
Τον Ιανουάριο του 1923 υπογράφεται σύμφωνο υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Το ζητούμενο ήταν η ομοιογένεια, τα καθαρά εθνικά κράτη σε αντίθεση με την πολυμορφία που παρουσίαζε μέχρι τότε η οθωμανική αυτοκρατορία. Με την αποδοχή της υποχρεωτικής ανταλλαγής υπό την επίβλεψη της Κοινωνίας των Εθνών αποφεύχθηκαν περαιτέρω ακρότητες σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Όσοι εγκατέλειψαν τις πατρογονικές εστίες στο διάστημα 1923-24 το έκαναν κάτω από ομαλότερες συνθήκες. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης τον Ιούλιο του 1924 οριστικοποιούνται οι συνοριακές εδαφικές αλλαγές και οριοθετούνται τα χωρικά ύδατα ανάμεσα στην Ελλάδα και τις γειτονικές της χώρες. Είναι πλέον οριστικό και αμετάκλητο το ότι οι «ανταλλάξιμοι» εκατέρωθεν πληθυσμοί δεν έχουν πλέον το δικαίωμα της επιστροφής στις πατρογονικές εστίες.
ΠΗΓΕΣ:
ΠΑΤΡΙΣ
Εριφύλη Δαμιανού – Μαρίνη
Αδαμοπούλου, Μ. (2012): Δυο φορές ξένοι, αφιέρωμα εφημ. ΤΑ ΝΕΑ με τίτλο: 1922, Το Χρονικό του ξεριζωμού.
Επιλογή Μαρτυριών από το βιβλίο Η έξοδος-τόμος Α, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Αθήνα 1980, όπως παρουσιάζονται στο αφιέρωμα εφημ. ΤΑ ΝΕΑ με τίτλο: 1922, Το Χρονικό του ξεριζωμού, Σεπτέμβριος 2012.
Ιστορική & Λαογραφική Εταιρεία Χαλκιδικής (2000): Πρακτικά 5ου Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα: Ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης και η Χαλκιδική 1912 – 1940.
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών – Εφημερίδα Η Καθημερινή: Η έξοδος του Ελληνισμού του Πόντου, αφιέρωμα στα 90 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή, Σεπτέμβριος 2012.
Μίλτον, Γκ. (2008): Χαμένος Παράδεισος, Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού, μτφρ. Α. Καλοφωλιάς, εκδ. Μίνωας.
Μουρέλος, Γ. (1998): Η Μικρασιατική εμπλοκή, ΕΛΛΑΣ (τ. Β), Η Ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού έθνους. Οι μετά την Άλωση χρόνοι και το Σύγχρονο Ελληνικό κράτος, εκδ. οργανισμός Πάπυρος.
Σακελλαρόπουλος, Τ. (2012): Οι δύο καταστροφές του 1922, αφιέρωμα εφημ. ΤΑ ΝΕΑ με τίτλο: 1922, Το Χρονικό του ξεριζωμού.
Σακελλαρόπουλος, Τ. (2012): Χρονολόγιο από την αποβίβαση στη Σμύρνη μέχρι την συνθήκη της Λωζάνης., αφιέρωμα εφημ. ΤΑ ΝΕΑ με τίτλο: 1922, Το Χρονικό του ξεριζωμού.
Σωτηρίου Δ. (1962,1983): Ματωμένα χώματα. Μυθιστόρημα, Εκδ. Κέδρος.
Τσιρκινίδη, Χ. (1999): Επιτέλους τους ξεριζώσαμε – Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, της Θράκης και της Μ. Ασίας μέσα από τα γαλλικά αρχεία. Εκδ. Αφ. Κυριακίδη, Θες/νίκη.
Ράινχαρτ, Ρ (1992): Οι Στάχτες της Σμύρνης, ιστορικό μυθυστόρημα μτφρ. Σ. Θεοδωρόπουλος, εκδ. Νέα Σύνορα, Α.Α. Λιβάνη.
Χρησιμοποιήθηκαν επίσης οι ιστοσελίδες:
http://el.wikipedia.org/wiki/Μικρασιατική_καταστροφή
http://el.wikipedia.org/wiki/Καταστροφή_της_Σμύρνης
Πηγές Φωτογραφιών:
http://pmeletios.com/ar_meletios/ethnikes_eortes/mikrasiatikh_katastrofh.html
National Geographic