Ναι, το αίμα είναι απαραίτητο στη ζωή- όπως το θέτει ο Ελευθέριος Αλεξάκης στο συλλογικό έργο «Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα» (σελ. 55). Αν χάσουμε το αίμα μας, πεθαίνουμε. Το ίδιο και τα φυτά, αν χάσουν τους χυμούς τους- «το αίμα δηλαδή, με διαφορετικό χρώμα». Συνεπώς, αφού είναι απαραίτητο σε κάθε έμβιο ον, δεν μπορεί παρά να είναι απαραίτητο και στα αόρατα όντα, τα πνεύματα και τους θεούς. Πρωτόγονες αντιλήψεις, που όμως οδηγούν σε ατραπούς που παρουσιάζουν αξία ως ερμηνευτικά εργαλεία.
Το χυμένο αίμα, σημαίνει λοιπόν θάνατο. Εικόνα θανάτου: ίσως γι’ αυτό το λόγο αρκετοί άνθρωποι λιποθυμούν στη θέα του. Κατά τη θυσία όμως, μέσα από την τελετουργία ενός φόνου συλλογικού- όπου σαν δράστης παρουσιάζεται ολόκληρη η κοινότητα-, το ζώο που θανατώνεται «σώζει» κατ’ ανάγκη όλα τα υπόλοιπα, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα και τη συνοχή, τη λειτουργία της κοινότητας. Και συνεχίζει ο Αλεξάκης: «εκτρέπουμε [μέσα από τον υποδειγματικό φόνο που συνιστά η θυσία] το ένστικτο μιας αναρχικής βίας προς μία πειθαρχημένη βία, εκτρέπουμε την [πρωτόγονη] επιθυμία και την ανάγκη για φόνο, […] προς ένα θύμα επιλεγμένο που μπορεί να θυσιαστεί».
Κι αυτό, «επειδή ο φόνος είναι αναπόφευκτος και δεν μπορούμε να τον καταργήσουμε, τον εξιδανικεύουμε, τον ανάγουμε σε σύμβολο». Όπως κάνουμε ίσως εντελώς ανάλογα και με τον θάνατο, μέσω των θρησκειών. Οι θυσίες όμως στους νεκρούς απαγορεύτηκαν τον 11ο αιώνα παρόλο που ήταν διαδεδομένες στην Ελλάδα και τη Δυτική Ευρώπη: άρχισαν λοιπόν να χρησιμοποιούνται υποκατάστατα.
Ο άνθρωπος όμως πάντοτε «γνωρίζει τη σοβαρότητα της πράξης του» και όταν θυσιάζει, δεν εξαπατά. Αυτό είναι κι ένα σημείο ιδιαίτερα σημαντικό: αφενός δεν παύει να θυσιάζεται «το καλύτερο», αφετέρου «η εικόνα ισοδυναμεί με το πρωτότυπο». Έτσι συναντάμε στη Λαογραφία πολύ συχνά υποκατάστατα του αίματος παρά υποκατάστατα των θυμάτων. Κόκκινα άνθη, κόκκινα αυγά, κόκκινο κρασί… Κι αυτό το τελευταίο, το κρασί, είναι ακριβώς αυτό που έχει τις περισσότερες πιθανότητες να μετουσιωθεί σε αίμα.
Από την άλλη, το αίμα συνδέεται με την αναπαραγωγή και τον τοκετό. Επισημαίνει ο Αλεξάκης: «στην Ελλάδα πιστεύεται ότι το αίμα της γέννας έχει τη δύναμη να θεραπεύσει από τη στειρότητα τις γυναίκες». Όσες επιθυμούν να απαλλαγούν από την ακληρία, «διασκελίζουν τόπον βαφέντα υπό αίματος εκ τοκετού άλλης γυναικός». Πρωταρχικές αντιλήψεις που εκφράζουν την πίστη στην αναζωογονητική δύναμη του αίματος. Άλλωστε, μετά την εκταφή του νεκρού, οι γυναίκες συνηθίζεται να πλένουν τα οστά με κόκκινο κρασί.
Το αίμα άλλωστε, επισημαίνει εμβαθύνοντας ο Αλεξάκης, στην ελληνική κοινωνία και κουλτούρα, θεωρείται ότι αποτελεί ένα «ζωντανό ον και ότι διαθέτει και φωνή και ψυχή». Και αναφέρει σαν παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα τη φράση «το αίμα κραυγάζει για εκδίκηση». Και προχωρώντας, σημειώνει: «Η πίστη ότι η ψυχή συνδέεται με το αίμα, θέτει το ερώτημα [με ποιον τρόπο] μπορεί να υπάρξει έξω απ’ αυτό». Ίσως υπάρχει εδώ μια αντίθεση μεταξύ Εβραϊκής και Ελληνικής-Χριστιανικής διδασκαλίας: «Η ζωή, η ψυχή της σάρκας βρίσκεται μέσα στο αίμα της» λένε οι πρώτοι. Η λέξη «νεχαμά» σημαίνει ταυτόχρονα και αίμα και ψυχή.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο σταυρός του Ιησού στήθηκε πάνω από το κρανίο του Αδάμ- όπως μαρτυρούν και οι αγιογραφίες- στον Γολγοθά, που σημαίνει όπως είναι γνωστό «κρανίου τόπος», δηλαδή «νεκροταφείο». Και το αίμα του Ιησού, διαπότισε έτσι τα οστά του προπάτορα.
«Πίετε εξ αυτού πάντες» λοιπόν. Και καλή Ανάσταση!
*Ο Μπάμπης Λάσκαρις είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος,
μέλος της Ελληνικής
Φιλοσοφικής Εταιρείας