Από τα πρώτα έτη της Ανάστασης του Χριστού υπήρχαν διαφορές μεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα εορτάζεται η Ανάσταση, μερικοί μάλιστα εόρταζαν και την Σταύρωση- Σταυρόσημο Πάσχα. Οι διαφορές αυτές μεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και μερικές φορές οξύνονταν. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν να ασχοληθεί με την ημερομηνία του Πάσχα η Α΄Οικουμενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ.Χ..
Η Σύνοδος αυτή, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Εβραίοι εόρταζαν το Πάσχα κατά την ημέρα της πανσελήνου που γινόταν μετά την εαρινή ισημερία και επειδή ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη ημέρα μετά την εορτή του εβραϊκού Πάσχα (ήταν τότε Σάββατο), δηλαδή μετά την εαρινή πανσέληνο, καθόρισε τον εξής κανόνα:
Το Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο που θα γίνει κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή μετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή, τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την επομένη Κυριακή.
Το τελευταίο έγινε για να μην συμπίπτει ποτέ το χριστιανικό με το εβραϊκό Πάσχα! Η πανσέληνος που συμβαίνει κατά ή μετά την εαρινή ισημερία λέγεται και πανσέληνος του Πάσχα ή πασχαλινή πανσέληνος. Μάλιστα, η Α΄Οικουμενική σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας, πόλη στην οποία άκμαζε η αστρονομία τα χρόνια εκείνα, να φροντίσει τον καθορισμό της πανσελήνου του Πάσχα και κατ’ επέκταση την ημερομηνία του Πάσχα για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες.
Δεχόμενοι λοιπόν την απόφαση της συνόδου, γίνεται φανερό ότι η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι πλέον μόνο θέμα Αστρονομικό – Μαθηματικό και όχι δογματικό, θεολογικό ή εκκλησιαστικό. Στην Αλεξάνδρεια όμως, για τον προσδιορισμό των μελλοντικών πανσελήνων, χρησιμοποιούσαν τότε τον Κύκλο του Μέτωνα, σύμφωνα βέβαια και με το Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο (π.η.).
Ο κύκλος του Μετέωνα
Ο Αθηναίος Αστρονόμος Μέτων (432 π.Χ.) ανακάλυψε ότι 235 (συνοδικοί) μήνες ισοδυναμούν με 19 (τροπικά, ηλιακά) έτη.
Αυτή η περίοδος των 19 (τροπικών) ετών ή 6.940 ημερών περίπου, ονομάστηκε κύκλος του Μέτωνα ή κύκλος της Σελήνης. Ο κύκλος αυτός είναι πρακτικά χρήσιμος διότι, αν καταγράψομε τις ημερομηνίες των φάσεων της σελήνης επί 19 συνεχόμενα έτη, οι φάσεις θα επανέρχονται στις ίδιες ημερομηνίες και κατά την ίδια σειρά στα επόμενα 19 έτη κ.ο.κ.
Με βάση λοιπόν τον κύκλο του Μέτωνα σχηματίσθηκε (από τους Αλεξανδρινούς αστρονόμους) ο πίνακας των πανσελήνων του Πάσχα, δηλαδή των μετά την 21η Μαρτίου Ιουλιανού ημερολογίου πανσελήνων, που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί, άλλοι αυτούσιο (π.χ. Ιεροσόλυμα, Ρωσία) και άλλοι (π.χ. εμείς οι ΄Ελληνες) σε σχέση και με το Νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο. H ρύθμιση που έγινε με το νέο ημερολόγιο, το 1582, είχε ως αποτέλεσμα η εαρινή ισημερία να συμβαίνει στις 21 Μαρτίου ν.η. (11 Μαρτίου π.η. το 1582) και επομένως είναι πολύ κοντά στην αστρονομική, η οποία άλλοτε είναι στις 21 και άλλοτε στις 20 Μαρτίου ν.η. Η ορθόδοξη εκκλησία, για διαφόρους λόγους που δεν έχουν σχέση με την επιστημονική αλήθεια, αλλά κυρίως με την παράδοση, δεν δέχτηκε αμέσως την ρύθμιση αυτή και ορισμένοι ορθόδοξοι χριστιανοί (οι παλαιοημερολογίτες) συνεχίζουν κανονικά μέχρι σήμερα να χρησιμοποιούν το π.η.. Σήμερα το λάθος-καθυστέρηση είναι 13 ημέρες και σε κάθε 400 χρόνια θα αυξάνεται κατά 3 ημέρες.
Ας σημειωθεί ότι, η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι κυρίαρχη στο Χριστιανικό εορτολόγιο, αφού από την ημερομηνία του Πάσχα εξαρτάται ένα σύνολο εορτών που αρχίζουν 70 μέρες πριν (Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου) και λήγουν 56 μέρες μετά την ημερομηνία του Πάσχα, με την Κυριακή των Αγίων Πάντων.Όμως η Ελληνική πολιτεία το 1923 και στην συνέχεια η εκκλησία της Ελλάδας το 1924, δέχθηκε το νέο ημερολόγιο (ν.η.) στις 10 Μαρτίου 1924, αλλά χωρίς μετακίνηση του Πασχάλιου και των κινητών εορτών που εξακολουθεί να τα συνδέει, για διάφορους λόγους, με το παλαιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο (π.η.). Με τον τρόπο αυτό οι ορθόδοξοι χριστιανοί που ακολουθούν το π.η., έχουν κοινό Πάσχα-σε διαφορετικές ημερομηνίες- με όσους ακολουθούν το ν.η.., υπάρχουν όμως διαφορετικές ημερομηνίες μεταξύ του Πάσχα των Καθολικών και των Ορθοδόξων και στη χώρα μας, παρόλο που έχουμε ίδιο ημερολόγιο (ν.η.). Οι διαφορετικές αυτές ημερομηνίες οφείλονται στα δυο σφάλματα στα οποία στηρίζεται ο υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθόδοξου Πάσχα:
α) Το Ημερολογιακό λάθος: Χρησιμοποιεί το παλαιό ημερολόγιο για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας και πασχαλινής πανσελήνου, με αποτέλεσμα να είναι πολύ μακριά από την πραγματική (αστρονομική) πασχαλινή πανσέληνο.
β) Το Σεληνιακό λάθος: Χρησιμοποιεί τον κύκλο του Μέτωνα για τον προσδιορισμό των πανσελήνων που έχει ήδη συγκεντρωμένο σφάλμα 4-5 ημερών, δηλαδή δίνει την Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνο 4-5 μέρες αργότερα από την πραγματική (αστρονομική) πανσέληνο.
Αποτέλεσμα του Ημερολογιακού σφάλματος είναι να έχομε τον εορτασμό του ορθοδόξου Πάσχα πολλές φορές μετά την δεύτερη εαρινή πανσέληνο, όπως συμβαίνει. Φέτος, το 2024, ενώ αποτέλεσμα του δεύτερου σφάλματος είναι να έχομε τον εορτασμό του ορθοδόξου Πάσχα (Ο.Π.) πολλές φορές, όχι την πρώτη Κυριακή μετά την πασχαλινή πανσέληνο, αλλά την επομένη Κυριακή, όπως π.χ. το 2023. Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται πολύ συχνά ο κανόνας της Νίκαιας, που ορίζει ο εορτασμός να γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή πανσέληνο. Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις που έχουμε κοινό εορτασμό, ακόμη και με αυτά τα λάθη, αλλά τις περισσότερες φορές όχι (στον αιώνα μας υπάρχουν 31 έτη με κοινό Πάσχα). Ας δούμε όμως συγκεκριμένα πώς επιδρούν τα σφάλματα αυτά στο φετινό Πάσχα του 2024 για να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ιουλιανού ημερολογίου (π.η.) και Σεληνοδρομίου, η φετινή Μετώνεια (Ιουλιανή) πανσέληνος του Μαρτίου είναι στις 16 π.η. (29/3 ν.η.). Την πανσέληνο αυτή η ορθόδοξη εκκλησία δεν την θεωρεί Πασχαλινή, επειδή είναι πριν τις 21 Μαρτίου π.η. (3 Απριλίου με το ν.η.), δηλαδή πριν την Εαρινή Ισημερία κατά το π. η.. Το π.η. όμως κάνει λάθος όταν θεωρεί ως ημέρα Εαρινής Ισημερίας την 3 Απριλίου ν.η., αφού αστρονομικά είναι στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. Eπομένως, την πανσέληνο της 16 Μαρτίου π.η. (29 Μαρτίου ν.η. 2024), έπρεπε να τη λάβει ως πασχαλινή. Περιμένει λοιπόν την αμέσως επόμενη πανσέληνο, που είναι 30 ημέρες μετά, δηλαδή στις 15 Απριλίου 2024 π.η. ή 28 Απριλίου ν.η. (Κυριακή), την οποία θεωρεί πασχαλινή, οπότε το Πάσχα είναι την Κυριακή 22 Απριλίου π.η. ή 5 Μαΐου ν.η.. Στον αιώνα μας υπάρχουν 3 έτη με Πάσχα στις 5 Μαΐου (2002, 2013, 2024), αλλά μόνο ένα σε έτος δίσεκτο, το φετινό, που είναι και το τελευταίο στις 5 Μαΐου!
Γενικά, για τον αιώνα μας, για να συμβεί ορθόδοξο Πάσχα τον Μάιο, πρέπει η πασχαλινή Μετώνεια πανσέληνος να συμβεί πριν της 21 Μαρτίου π.η και συγκεκριμένα στις 13,14,16,18,19 Μαρτίου π.η., οπότε η επόμενη, η πασχαλινή, είναι αντίστοιχα, στον αιώνα μας, στις 25, 26, 28,30 Απριλίου ή 1 Μαΐου ν.η.. Αν συμβεί στις 30 Απριλίου ή 1 Μαΐου ν.η., τότε το Πάσχα είναι πάντα τον Μάιο, αλλά για τις υπόλοιπες ημερομηνίες της πανσελήνου, πρέπει επί πλέον: η 25/4 ν.η. να είναι Κυριακή ή Δευτέρα, η 26/4 ν.η. από Κυριακή μέχρι Τρίτη και η 28/4 ν.η. να μην είναι Παρασκευή ή Σάββατο (όπως φέτος). Πιο σύντομα, να μην είναι η πασχαλινή πανσέληνος τις τελευταίες (30-Π) ημέρες Απριλίου, της εβδομάδας (Κυρ.-Σαβ.), Π=25,26,28. Ας σημειωθεί ότι στους επόμενους αιώνες όλο και αυξάνει η απώτερη ημερομηνία ορθόδοξου Πάσχα. Έτσι π.χ. το… 2705 θα είναι στις 14 Μαΐου, το… 5175 την… 1 Ιουνίου! (αν βέβαια μέχρι τότε δεν γίνουν αλλαγές στα σημερινά δεδομένα).
Όταν το ορθόδοξο Πάσχα είναι τον Μάιο, στον αιώνα μας, το καθολικό είναι 4-5 βδομάδες ενωρίτερα (Μάρτιο ή Απρίλιο). Όταν το ορθόδοξο Πάσχα εορτάζεται τον Μάιο, έχουμε ξεκάθαρη παραβίαση της αστρονομικής και επιστημονική γνώσης για την εαρινή ισημερία που δίνεται στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. (8 Μαρτίου π.η.) με συνέπεια μια πρώτη παραβίαση της απόφασης της Α΄ Οικουμενικής συνόδου.
Εκτός όμως από το Ημερολογιακό λάθος, υπάρχει και το Σεληνιακό. Η Μετώνεια πανσέληνος της 16 Μαρτίου π.η. 2024, λόγω του λάθους του κύκλου του Μέτωνα που αναφέραμε παραπάνω, δίνεται 4 μέρες αργότερα από αυτή που έπρεπε να είναι, δηλαδή το σωστό θα ήταν να δίνεται στις 12 Μαρτίου π.η. (25 Μαρτίου ν.η.): πράγματι η φετινή αστρονομική (αλλά και Γρηγοριανή) πανσέληνος είναι στις 25 Μαρτίου ν.η..
Το Σεληνιακό λάθος μόνο του, έχει γενικά σαν αποτέλεσμα μερικές φορές, το ορθόδοξο Πάσχα να εορτάζεται την επόμενη Κυριακή από αυτήν που προτείνει η Α΄ Οικουμενική σύνοδος (π.χ. το 2023), πάντα όμως τον Απρίλιο στο ν.η., αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που αναιρείται, οπότε έχουμε κοινό Πάσχα με του καθολικούς.
Η εκκλησία των καθολικών φρόντισε να περιορίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τα λάθη αυτά, ώστε να εφαρμόσει όσο γίνεται πιστότερα την απόφαση της συνόδου της Νίκαιας.
Έτσι, με το χρησιμοποιεί το ν.η. για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας και με το να έχει διορθώσει το λάθος του κύκλου του Μέτωνα, έχει φέρει την εαρινή πασχαλινή πανσέληνο πολύ κοντά στην αστρονομική, ώστε να είναι συνεπής με την απόφαση της Α΄ Οικουμενικής συνόδου! Συγχρόνως πέτυχαν και τα όρια του Καθολικού Πάσχα να είναι, πάντα, από 22 Μαρτίου μέχρι 25 Απριλίου ν.η. που είναι τα ίδια με τα όρια του Ορθόδοξου Πάσχα στο π.η.!. Έτσι, φέτος π..χ., υπολογίζει την πασχαλινή πανσέληνο (Γρηγοριανή) στις 25 Μαρτίου 2024 (Δευτέρα) και βέβαια το Πάσχα ήταν την επόμενη Κυριακή 31 Μαρτίου.
Ας σημειωθεί ότι φέτος η αστρονομική πανσέληνος είναι στις 25 Μαρτίου (11:27) δηλαδή φέτος συμπίπτει “απόλυτα” με την Γρηγοριανή πασχαλινή πανσέληνο. Αυτό δεν συμβαίνει πάντα, αλλά υπάρχει μια μέρα το πολύ διαφορά. Ας σημειωθεί ότι απόλυτη ταύτιση της αστρονομικής με την ημερολογιακή πανσέληνο είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει, κυρίως λόγω της μη σταθερής χρονικής διάρκειας της περιφοράς της σελήνης περί της Γη. Με άλλα λόγια ο τρόπος που χρησιμοποιεί η Καθολική εκκλησία για τον υπολογισμό του Πάσχα είναι σύμφωνος σε μεγάλο βαθμό με τα αστρονομικά δεδομένα, αλλά και την απόφαση της Α΄ Οικουμενικής συνόδου, ενώ η Ορθόδοξη εκκλησία παραβιάζει τον κανόνα της συνόδου, λόγω των παραπάνω λαθών.
Αυτό το είχε επισημάνει τελευταία και ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ο οποίος αν και δεν πρότεινε να γίνει αλλαγή στον υπολογισμό της ημερομηνίας του Ορθόδοξου Πάσχα, στην πολύ σχολαστική διδακτορική του διατριβή, με θέμα την ημερομηνία του Πάσχα από θεολογικής και εκκλησιαστικής πλευράς, αναφέρει σχετικά: «αξιοσημείωτον τυγχάνει το γεγονός ότι η Α’ Οικ. Σύνοδος, θελήσασα να ορίση την ημέραν εορτασμού του Πάσχα, δεν ώρισε μήνας και ημέρας του Ιουλιανού Ημερολογίου, αλλ’ έθετο ως σταθεράν βάσιν του υπολογισμού την εαρινήν ισημερίαν, δηλ. ώρισε τα κατά τον εορτασμόν ουχί ημερομηνιακώς, αλλ’ αστρονομικώς, και τούτο διότι το κανονικώς ενδιαφέρον δεν είναι η ημερομηνία, αλλ’ η ισημερία».
Αυτήν την ξεκάθαρη αλήθεια ας την έχουν υπόψη τους όλοι, όσοι κατά καιρούς, άκριτα, ανιστόρητα και κόντρα στην επιστημονική αλήθεια μιλούν αόριστα για «παράδοση» ή «προσκόλληση» στον Πάπα ή στην Δύση κ.τ.λ.. Η τελική άποψή μου επί του θέματος της ημερομηνίας του Πάσχα, είναι να λαμβάνεται υπόψη η αστρονομική πανσέληνος για τον προσδιορισμό της πασχαλινής πανσελήνου.
Σήμερα, δόξα τω θεώ, μπορούν να την υπολογίζουν οι επιστήμονες με ακρίβεια λεπτού και για πολλά επόμενα χρόνια. Άποψη που έχουν προτείνει μέχρι τώρα πολλοί αστρονόμοι, αλλά δέχθηκε και το Δ΄ Πανορθόδοξο συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923, το οποίο ακόμη πρότεινε ένα πιο ακριβές ημερολόγιο από το Γρηγοριανό (το ημερολόγιο αυτό έχει μια μέρα λιγότερη κάθε 3600 χρόνια σε σχέση με το Γρηγοριανό).
Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι κάποτε θα γίνει κατανοητό από τους ορθόδοξους η ουσία του θέματος και βέβαια ότι θα τολμήσει η ορθόδοξη εκκλησιαστική ηγεσία να ρυθμίσει το θέμα αυτό και έτσι να συνεορτάζουν πάντα το Πάσχα, όπως γίνεται π.χ. τα Χριστούγεννα, τουλάχιστον όλοι οι Χριστιανοί που ακολουθούν το νέο ημερολόγιο…
Καλό Πάσχα
*Ο Δημήτρης Ι. Μπουνάκης
είναι καθηγητής Μαθηματικών,
επ. Σ.Σ.Μ. Ημερολόγος