“Ο σημερινός εορτασμός έχει απεκδυθεί κάθε συμβολικό στοιχείο και έχει εκτραπεί σε μια εκδήλωση διασκέδασης, πανομοιότυπης σχεδόν σε όλα τα αστικά και ημιαστικά κέντρα, με ημίγυμνες τάχατες Βραζιλιάνες και, φυσικά, λατινοαμερικάνικη μουσική.”.
Αυτό επεσήμανε μεταξύ άλλων ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης μιλώντας στο πλαίσιο της σειράς ομιλιών με θέμα «Μικρές ιστορίες της πόλης», που διοργανώνουν η Αντιδημαρχία Πολιτισμού και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
Οι συμμετέχοντες στην κατάμεστη αίθουσα «Θεοτοκόπουλος» της Βικελαίας έκαναν ένα ταξίδι στο χρόνο, μέσα από την γλαφυρή περιγραφή του ομιλητή που παρείχε πλήθος στοιχείων για τις περιπέτειες της καστρινής Αποκριάς».
Η ομιλία του Νίκου Ψιλάκη για την Καστρινή Αποκριά βασίστηκε στη διερεύνηση των αρχειακών πηγών, στην αποδελτίωση του Τύπου, στην παλαιότερη καταγραφή μαρτυριών (1983–2005) και στη μελέτη των διασωθέντων υλικών καταλοίπων, κυρίως παλαιών μασκών, μικρό μέρος των οποίων παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης.
Στο χαιρετισμό του ο Δήμαρχος Ηρακλείου Αλέξης Καλοκαιρινός αναφέρθηκε στην σπουδαία πορεία που έχει διαγράψει ο καταξιωμένος και πολυβραβευμένος δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης και ειδικότερα για το θέμα της ομιλίας του σημείωσε: «Με αυτή την εξαιρετικά πρωτότυπη, εμβριθή και βαθιά, έρευνα στη λαογραφία της Κρήτης την οποία έχει κάνει μας έχει «πλουτίσει» παρά πολύ, πέρα από τα βραβεία και την δημόσια αναγνώριση».
Ο δήμαρχος Ηρακλείου συνεχάρη και την αντιδήμαρχο Πολιτισμού Ρένα Παπαδάκη για την πολύ ωραία σειρά ομιλιών που έχει εγκαινιαστεί με πρωτοβουλία της και η οποία βρίσκει πολύ μεγάλη απήχηση.
“Μελετώντας βαθύτερα το φαινόμενο της ελληνικής Αποκριάς”-τόνισε ο κ. Ψιλάκης- “δεν θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε τα ποικίλα συμβολικά του συμφραζόμενα με το μεγάλο πανηγύρι του φυσικού κόσμου αφού οι δικές μας Απόκριες συμπίπτουν με το τέλος του χειμώνα και την έκρηξη ζωής που η άνοιξη σηματοδοτεί και εκφράζει.
Αυτό είναι και το κυριότερο νόημα των αποκριάτικων εθίμων, το γονικό τους υπόστρωμα, και, μάλιστα, στην αρχέγονη πρόσληψή του. Οι καλλιεργητές της γης προσπαθούν με διάφορες συμβολικές κινήσεις αναλογικού χαρακτήρα να υποβοηθήσουν τη γονιμότητα της γης, την επικυριαρχία της ζωής επί του θανάτου.
Συμβολικές αρόσεις με ανθρώπους που τραβάνε το αλέτρι παριστάνοντας τα βόδια και θρηνητικές παρωδίες με εικονικές τελετές κηδείας που εκτυλίσσονται μέσα σε ένα όργιο σατυρικών αθυρόστομων μοιρολογιών συμπυκνώνουν απλώς την πανάρχαια αγωνία του ανθρώπου για το μέλλον και τη συμβολική προσπάθεια επηρεασμού των υπέρτατων δυνάμεων που ορίζουν τις τύχες του κόσμου. Δικαιολογημένα θα με ρωτήσετε τώρα ποια σχέση έχουν όλα αυτά με τις σημερινές αστικές Απόκριες. Απαντώ: καμία, απολύτως καμία.’’
Ο Βενετοκρατούμενος Χάνδακας
Στη συνέχεια μίλησε για την ιστορία του εορτασμού στον Βενετοκρατούμενο Χάνδακα με τους νεραντζοπολέμους και τις κονταρομαχίες και τη ρήξη με το παρελθόν που σημειώθηκε μετά το 1669, όταν η πόλη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Αποκριάτικες εκδηλώσεις ήταν αδύνατον να γίνουν από τότε και μετά. Στα χωριά, όμως, το έθιμο συνεχιζόταν, οι μεταμφιέσεις αποτελούσαν κυρίαρχο στοιχείο των εθίμων, μαζί και τα διάφορα δρώμενα που διατηρούσαν το αρχαιότερο υπόστρωμά τους.
Για πρώτη φορά άρχισε να συζητείται η οργάνωση καρναβαλιού αστικού τύπου στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, λίγο μετά την μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866–1869, και βασικοί πρωταγωνιστές ήταν οι λεγόμενοι καλντιριμιτζήδες, άνθρωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης αλλά με μεγάλη αποδοχή από τη χριστιανική κοινότητα επειδή αντιπαρατίθεντο συχνά με αντίστοιχες μουσουλμανικές ομάδες. Το πρώτο καρναβάλι έγινε τελικά στις αρχές της δεκαετίας του 1880, ίσως το 1881 ή το 1883, χρονολογία που μάλλον πρέπει να τη θεωρήσουμε και πιθανότερη.
Οι Οθωμανοί
Εκείνα τα χρόνια είχαν σημειωθεί αρκετές αντιπαραθέσεις σε χωριά της Κρήτης. Οι Οθωμανοί δεν ανέχονταν να βλέπουν μασκαρεμένους τους Χριστιανούς, ούτε φυσικά να περιφέρονται στους δρόμους. Το πιο σοβαρό από αυτά έγινε στα χωριά της Απάνω Ρίζας, όπου σημειώθηκε μεγάλης έκτασης συμπλοκή με αποτέλεσμα τον θάνατο δυο Μουσουλμάνων. Το γεγονός ξεσήκωσε τους υπόλοιπους, τα επεισόδια έφτασαν μέχρι το Μεγάλο Κάστρο. Τότε ακριβώς αποφάσισαν οι καλντιριμιτζήδες, με πρώτο τον Ι. Σαατσάκη ή Γιαννίκο να διεκδικήσουν το δικαίωμα του δημόσιου εορτασμού.
Το Ηράκλειο του 1881 ήταν μια τυπική μουσουλμανική πόλη με πλήθος μιναρέδων που υψώνονταν πάνω από τις στέγες και μόλις δυο ορθόδοξους ναούς – ο Άγιος Μηνάς δεν είχε ακόμη αποπερατωθεί. Είχε 20.950 κατοίκους από τους οποίους Χριστιανοί ήταν μόλις οι 6.361, το ένα τρίτο δηλαδή.
Χρειαζόταν περίσσιο θάρρος για να βγουν στους δρόμους μεταμφιεσμένοι σε Χοτζάδες και σε χανούμισες, άλλοι να φοράνε προβιές ακολουθώντας το αρχετυπικό αγροτικό πρότυπο της Αποκριάς και έχοντας ως βασικό δρώμενο την «αλυσσόδετον» σκλαβωμένη Κρήτη.
Αξιοσημείωτο είναι το ότι η πομπή ξεκίνησε από τη Μητρόπολη, όπου ζήτησε και έλαβε την ευλογία του επιβλητικού και σεβάσμιου Μητροπολίτη Τιμόθεου Καστρινογιαννάκη. Αξιοσημείωτο, επίσης, και το γεγονός ότι την πομπή αυτή συνόδευαν οπλισμένοι Χριστιανοί και καλντιριμιτζήδες.
Η αντίδραση του τουρκικού όχλου υπήρξε άμεση αλλά όχι δυναμική. Δεν τόλμησαν οι ενοχλημένοι Μουσουλμάνοι να αντιπαρατεθούν απέναντι στους οπλισμένους καρναβαλιστές και κατέφυγαν στον Πασά, ο οποίος προφανέστατα δεν επιθυμούσε νέες ταραχές και, με τη δικαιολογία ότι επρόκειτο για μια απλή θρησκευτική εορτή, άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν.