Οι «Άγιοι Δέκα» έγιναν… ο οδηγός για την επιστροφή του ξενιτεμένου Αγίου Μηνά στο Μεγάλο Κάστρο, προσθέτοντας έναν ακόμα κρίκο στην αλληλουχία των γεγονότων και των συμπτώσεων που χαρακτηρίζουν την απόκτηση της εικόνας αυτής από τη Γερμανία, πριν από λίγες ημέρες…
Μια δημοπρασία που έγινε πέρσι από τον ίδιο γερμανικό οίκο και περιελάμβανε εικόνα των Αγίων Δέκα, που όμως ποτέ δεν ήρθε στην Κρήτη, αφού το ποσό της αγοράς της έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη, αποτέλεσε το παράδειγμα για τον συντονισμό των ενεργειών προκειμένου να επιστρέψει η εικόνα του Αγίου Μηνά στην Κρήτη…
Σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες της “Π”, πέρσι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης, σε συνεργασία με τον ερευνητή κ. Ευτύχη Τζιρτζιλάκη, εντόπισε σε κατάλογο του γερμανικού οίκου μια σημαντική εικόνα των Αγίων Δέκα. Αμέσως κινητοποιήθηκε ο Μητροπολίτης Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακάριος και ιερείς της ενορίας των Αγίων Δέκα, με στόχο να έρθει η εικόνα στην περιοχή της Μεσσαράς, όπου μαρτύρησαν.
Με κάποια καθυστέρηση τότε ειδοποιήθηκε πάλι ο ευπατρίδης συλλέκτης κ. Μιχάλης Κρασάκης αλλά η τιμή της συγκεκριμένης εικόνας απογειώθηκε και κατέληξε είτε στα χέρια κάποιου συλλέκτη είτε σε μουσείο του εξωτερικού.
Η διαφορά ανάμεσα στις δυο περιπτώσεις αφορούσε στον… τρόπο παρουσίασης. Στην περίπτωση των Αγίων Δέκα η εικόνα προβλήθηκε ως ιδιαίτερο έργο τέχνης προερχόμενο από την Κρήτη και ο οίκος δημοπρασιών αφιέρωσε δυο σελίδες στον σχετικό κατάλογο, κάτι που δεν έγινε για την εικόνα του Αγίου Μηνά ίσως επειδή οι εκτιμητές του εν λόγω οίκου δημοπρασιών δεν είναι γνώστες της αγιογραφικής τέχνης που αναπτύχθηκε στην Κρήτη κατά τον 18ο αιώνα.
Σύμφωνα με συλλέκτη με τον οποίο επικοινώνησε η «Π» και που θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία του, αν στον σχετικό κατάλογο αναφερόταν έστω και ως υπόνοια το όνομα του Γεωργίου Καστροφύλακα ή άλλου Κρητικού ζωγράφου του 18ου αιώνα, η εικόνα αυτή θα έφτανε σε τέτοια ύψη που θα ήταν μάλλον αδύνατο να αποκτηθεί από το Ηράκλειο.
Η παρατηρητικότητα μιας ομάδας ανθρώπων που εντόπισαν στοιχεία τα οποία παραπέμπουν σε αγιογραφικό εργαστήριο του Μεγάλου Κάστρου οδήγησε σε μια αθόρυβη αλλά ουσιαστική κίνηση και δεν άφησε περιθώρια αντιδράσεων από συλλέκτες ή μουσεία που προσπαθούν να εντάξουν στις συλλογές τους εικόνες αυτής της περιόδου.
Σύμφωνα, πάντως, με τον συλλέκτη στον οποίο απευθύνθηκε η “Π”, μια ακόμα αγαστή σύμπτωση είναι ότι τα εργαστήρια του γερμανικού οίκου δεν εκτίμησαν σωστά την εικόνα και δεν την απέδωσαν σε κρητικό εργαστήριο εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν έχει υπογραφή. «Συγχαίρω τον κ. Κρασάκη», μας λέει ο ίδιος συλλέκτης, «γιατί κατάφερε να προσφέρει στον τόπο του ένα κειμήλιο ανεκτίμητης αξίας, πρωτίστως ηθικής αλλά και υλικής.
Ίσως η εικόνα να μας εκπλήξει ευχάριστα και θα χαρώ πολύ να τη δούμε κι εμείς καθώς δεν αποκλείεται καθόλου να αποδειχτεί έργο κάποιου φημισμένου εργαστηρίου. Είδα κι εγώ τον κατάλογο και διαπίστωσα ότι σε άλλες παρόμοιες εικόνες φανερά μικρότερης αξίας, αλλά με την υπογραφή του καλλιτέχνη, “έπιασαν” όπως λέγεται στην πιάτσα του χρηματιστηρίου της τέχνης 30.000 – 40.000 ευρώ ενώ εικόνες μεγαλύτερης αισθητικής αξίας χωρίς υπογραφή έμειναν πολύ χαμηλότερα».
Οι ασχολούμενοι με την τέχνη του 18ου αιώνα γνωρίζουν ότι μετά το 1735 παρατηρήθηκε πολύ μεγάλη ζήτηση εικόνων του Αγίου Μηνά στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο. Εκείνη τη χρονιά εγκαινιάστηκε ο μητροπολιτικός ναός και η πόλη αποκτούσε τον προστάτη της άγιο ύστερα από πολλές αγωνιώδεις προσπάθειες.
Μικρογραφίες
Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί ότι η εικόνα του Αγίου Μηνά που μόλις αποκτήθηκε έχει δέκα εικονίδια που “εξιστορούν” τα θαύματα και το μαρτύριο του Αγίου, παραστάσεις που υπάρχουν και σε άλλες ανάλογες εικόνες του 18ου αιώνα στην Κρήτη.
Πρόκειται για πολυπρόσωπες μικρογραφίες που είναι πολύ πιθανόν να αποκαλύψουν κάποια μυστικά της εικόνας συγκρινόμενα με παρόμοιες παραστάσεις κρητικής τέχνης. Μία εικόνα ανάλογη, που δείχνει να συνδέει την εικόνα του Αγίου Μηνά με την Κρήτη, βρίσκεται στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό και άλλη μια στο μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών».
Η εικόνα του Αγίου Μηνά αναμένεται να έρθει στο Ηράκλειο ώς τα τέλη της άλλης εβδομάδας, οπότε και οι ειδικοί θα δώσουν τις όποιες απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν.
Η κρητική ζωγραφική του 18ου αιώνα
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι σε μια πολύ δύσκολη εποχή, όπως ήταν ο 18ος αιώνας, η Κρήτη πρωτοστάτησε στη διατήρηση της αγιογραφικής τέχνης. Σπουδαίοι καλλιτέχνες-αγιογράφοι από την Κρήτη, όπως ο Μιχαήλ Πολυχρόνιος και ο Ιωάννης Κορνάρος έδωσαν το φως τους στη χαλεπιανή σχολή ζωγραφικής στη Συρία αλλά και στην Κύπρο όπου υπάρχουν έργα τους, όπως και σε όλη την Μ.Ανατολή αλλά και στο Αιγαίο.
Όπως γράφει η επιμελήτρια του Μουσείου Χριστιανικής Τέχνης κ. Έφη Ψιλάκη στο βιβλίο της Η Χριστιανική Τέχνη της Κρήτης στο Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης, «κατά την ίδια περίοδο (18ος αιώνας) αρχίζει να παρατηρείται στην Κρήτη μια αξιόλογη εικαστική κίνηση.
Φαίνεται πως η φήμη των σπουδαίων Κρητικών ζωγράφων του παρελθόντος συνέχιζε να επηρεάζει τα πράγματα για πολλές δεκαετίες μετά την άλωση του Χάνδακα. Οι κρητικές εικόνες εξακολουθούσαν να είναι περιζήτητες και να εξάγονται σε πολλές περιοχές.
Πιθανότατα να είχαν διατηρηθεί στο νησί κάποιες περιφερειακές εστίες «μικρότερης σημασίας, όπου συνεχίσθηκε οπωσδήποτε η παράδοση της χειροτεχνικής εμπειρίας, της μαστοριάς, αν όχι και άλλα πιο ουσιώδη καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά», όπως σημειώνει ο Μ. Χατζηδάκης.
Με το πέρασμα του χρόνου αναδεικνύονται σημαντικοί ζωγράφοι, που δημιουργούν μια καινούργια παράδοση και που έργα τους βρίσκονται σήμερα σε πολλές άλλες περιοχές, όπως στην Κύπρο και στη Μέση Ανατολή. Κρητικούς ζωγράφους συναντάμε κατά τον 18ο αιώνα στην Πελοπόννησο, στην Ήπειρο, στα νησιά του Αιγαίου, στη Μικρά Ασία, στην Κωνσταντινούπολη».