«Έφυγε» μόλις σε ηλικία 44 ετών… πριν 45 χρόνια. Κι όπως συμβαίνει συχνά με τους χαρισματικούς ανθρώπους, ο χρόνος δεν μέτρησε γι’ αυτόν το ίδιο, αλλά συμπυκνώθηκε σε γεγονότα, στιγμές, επιτυχίες, αφήνοντας εν τέλει την συγκλονιστική φωνή του να γίνει η παντοτινή φωνή της Κρήτης.
Ο Νίκος Ξυλούρης, ο «Αρχάγγελος της Κρήτης», όπως τον ονόμασε κάποτε η Τζένη Καρέζη, έφυγε πριν σχεδόν μισό αιώνα κι αντίθετα απ΄ ό,τι συμβαίνει με πολλούς καλλιτέχνες, η εικόνα του και τα τραγούδια του δεν θαμπώνουν στην αχλύ του χρόνου, αλλά αντιθέτως γίνονται ολοένα πιο καθάρια και ζωντανά σαν την φρέσκια πνοή του Ψηλορείτη, στην αγκαλιά του οποίου κείτεται ο τόπος που γεννήθηκε, τ΄ Ανώγεια.
Το παλληκάρι της Κρήτης που έβαλε ο Θεός σημάδι έφυγε από την ζωή στις 8 Φεβρουαρίου του 1980, στις 4 το πρωί, χίλια μύρια κύματα μακριά, για τόπους που σαν τον τόπο του, έχουν ξαστεριά, μυρίζουν θυμάρι, είναι κακοτράχαλοι μα και πανάρχαιοι, με σπηλιάρια και μιτάτα που ανάθρεψαν θεούς.
«Aρχαγγελικός, αγνός, αθώος ήρθε απ’ τη χώρα του Μύθου» κι έφυγε για τη χώρα του μύθου. Μα στο σύντομο μεσοδιάστημα, η φωνή του, τα μεγάλα τραγούδια του κι οι αγώνες του για δημοκρατία, τον είχαν ήδη καταξιώσει στο «Πάνθεον των αξέχαστων…».
«Η φωνή του Ξυλούρη» -έγραφε ο Κώστας Γεωργουσόπουλος – «μύριζε ύπαιθρο και ξερολιθιά, αλλά ταυτόχρονα έκρυβε στα πατήματα και στις αναπνοές της τα αρώματα της ποίησης του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου… Περνούσε μέσα από τις “σκονισμένες” ιδέες μας, μέσα στη λασπωμένη διανόησή μας και ένιωθες πως περνούσε ένα αεράκι παραδείσιο.
Ο Ξυλούρης ερχόταν από τις πανηγύρεις της κρητικής παράδοσης, ως ένας άγγελος-μαντατοφόρος ενός άλλου τρόπου ζωής. Ο Ξυλούρης πριν από λυράρης, πριν από τραγουδιστής ήταν ένας αυθεντικός άνθρωπος».
«Το γιατί ξεχώριζε τόσο πολύ ο Ξυλούρης, αναρωτιόταν ο μεγάλος Κρητικός συνθέτης Ν. Μαμαγκάκης -αυτό δεν ερμηνεύεται ούτε μουσικά, ούτε αισθητικά. Αν ξέραμε τι είναι αυτό που τον κάνει τόσο φωτεινό ακόμη και σήμερα, θα βρίσκαμε την συνταγή της επιτυχίας».
Ίσως γιατί όπως έλεγε γι’αυτόν ο Μίμης Πλέσσας: «Ήταν σαν να τραγουδούσε όλη η Ελλάδα».
Ο μουσικοσυνθέτης Χρήστος Λεοντής τον περιέγραψε με τα ουσιαστικότερα λόγια: «Ο Νίκος ήταν και παραμένει σύμβολο της κρητικής ομορφιάς, της αντρειάς, της ηρωικής έκφρασης. Για τη γενιά μας ήταν το όραμα της ελευθερίας στις δύσκολες ώρες της δικτατορίας.
Για όλους τους Έλληνες όπου γης. Ήταν Κρητικός με τη φωνή που διαμορφώθηκε στους χρόνους του Βυζαντίου, που πορεύθηκε στις στράτες του Ερωτόκριτου και έφθασε ως τις μέρες μας, για να θυμίζει τη συνέχεια του γένους και τη δύναμη της φυλής… Άφησε την εικόνα του Αρχάγγελου, που η φωνή του ενώνει τον Θεό με τον άνθρωπο».
Φίλος αγαπημένος και συνεργάτης ο Σταύρος Ξαρχάκος, δεν ξεχνά τον Ξυλούρη τον οποίο θυμάται πάντα με συγκίνηση. «Ήτανε -γράφει- μια φορά μια αρχέγονη φωνή που χαράχτηκε ανεξίτηλα μέσα μας
Ήτανε μια φορά η δυνατή φιλία μας
Ήτανε μια φορά μια μικροπαντρεμένη, η Ουρανία
Ήτανε μια φορά ο Αρχάγγελος της Κρήτης
Ήτανε μια φορά, είναι και θα είναι πάντα η ανεπανάληπτη φωνή του».
Ακόμα θυμούνται οι Ηρακλειώτες που πέρσι πλημμύρισαν το κηποθέατρο, τον μεγάλος μας συνθέτη να ερμηνεύει στίχους του «Ερωτόκριτου» για τον φίλο του Νίκο Ξυλούρη και εμφανώς συγκινημένος και καταχειροκροτούμενος να φεύγει από την σκηνή.
Όπως χαρακτηριστικά είπε κάποτε η κόρη του, η Ρηνιώ, ο Ξυλούρης περιγράφεται από τους στίχους του τραγουδιού που ερμήνευσε το 1972: «Πώς να σωπάσω μέσα μου την ομορφιά του κόσμου, ο ουρανός δικός μου, η θάλασσα στα μέτρα μου».
«Τον βλέπω και στον ξύπνιο μου και στον ύπνο μου. Για μένα ο Νίκος Ξυλούρης δεν έχει φύγει. Δεν τον θεωρώ πεθαμένο», δήλωνε ο αδερφός του, ο Ψαραντώνης. Και δεν είναι…
Η συνέντευξή του στη Λιάνα Κανέλλη
Ο σπουδαίος ερμηνευτής γεννήθηκε το 1936 στα Ανώγεια Μυλοποτάμου Ρεθύμνου από οικογένεια με μουσική παράδοση που ανέδειξε πολλούς λυράρηδες.
Ο Νίκος Ξυλούρης, έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό και τους αντιδικτατορικούς κύκλους από την συμμετοχή στην παράσταση «Το Μεγάλο μας Τσίρκο», με τον Κώστα Καζάκο και τη Τζένη Καρέζη.
Η παράσταση ανέβηκε το καλοκαίρι του 1973 και η Χούντα μετά από λίγες παραστάσεις την διέκοψε, ωστόσο το δημοκρατικό πνεύμα του Νίκου Ξυλούρη δεν μπορούσε καμφθεί.
Ο Ψαρονίκος, όπως ήταν το παρανόμι του, βρέθηκε μέσα και στο Πολυτεχνείο και τις τρεις ημέρες της κατάληψης. Ήταν ανάμεσα στους φοιτητές, κάνοντας το σήμα της νίκης με τα δάκτυλά του, τραγουδώντας ριζίτικα, αλλά και την «Ξαστεριά». Ο ίδιος συνήθιζε να λέει πως «στο Πολυτεχνείο σκοτώθηκαν άνθρωποι κι εκείνος δεν σκοτώθηκε».
Η διαδρομή του, ο έρωτάς του, ο αταίριαστος ταξικά με την Ουρανία, η φωνή του που έγινε η φωνή της αντίστασης κατά της χούντας, οι μεγάλες του συνεργασίες είναι γνωστές σε όλους, παλαιότερους μα και νεώτερους.
Γι’ αυτό όταν ο Νίκος Ξυλούρης μιλούσε για τον ίδιο έχει περισσότερη αξία. Μια από τις λιγοστές συνεντεύξεις του ήταν στην Λιάνα Κανέλλη.
Σαν μικρό φόρο τιμής αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από την εξαιρετική μουσική ιστοσελίδα Όγδοο τη συνέντευξή του στη Λιάνα Κανέλλη, για το περιοδικό Επίκαιρα, το 1976.
«Συναντηθήκαμε στο στούντιο. Ηχογραφούσε ξανά ένα τραγούδι με τον Λεοντή, γιατί πίστευε πως δεν το ΄χε πει καλά στο δίσκο. Πίσω απ’ το χοντρό απομονωμένο τζάμι με τ’ ακουστικά στ’ αυτιά έλεγε και ξανάλεγε «… του προδότη… ζητώ την τιμωρία…». Ο ηχολήπτης έκλεισε μέσα σ’ ένα μικρό σχόλιο τη μισή ζωή κι όλο το χαρακτήρα του τραγουδιστή. «Είναι Κρητίκαρος τούτος εδώ. Δεν μπορεί να πειθαρχήσει τη φωνή του. Αλλιώς θά ’χαμε κιόλας τελειώσει!» έγραφε η γνωστή δημοσιογράφος.
Σ’ αρέσει η ζωή της πρωτεύουσας Νίκο;
Όχι, όχι καθόλου, αλλά είμαι ευχαριστημένος από άλλα πράγματα.
Επαγγελματικά;
Ναι. Αλλά περισσότερο απ’ την αγάπη που μού ’χει ο κόσμος. Αυτό με συγκινεί πολύ. Δεν ήρθα για να κάτσω εδώ. Έτσι για να τραγουδήσω σ’ ένα μαγαζί. Και να μην ερχόμουνα εδώ το πράγμα θα γινόταν έτσι.
Τι δεν σ’ αρέσει σε τούτη την πολιτεία;
Με πνίγει. Γενικά η πόλη με πνίγει. Στην Κρήτη ήμουνα κοντά στη φύση. Μ’ όλο που ζούσα στο Ηράκλειο ήταν εύκολο να πας στο χωριό, να καθίσεις.
Πρωτόπιασα λύρα στα 12 και στα 15 έκανα κιόλας διασκεδάσεις. Μετά έπεσα στο επάγγελμα. Τώρα είμαι πολύ επαγγελματίας. Μ’ αρέσει η δουλειά. Δεν ήμουνα όμως έτσι. Ήμουνα άνθρωπος όπως ερχότανε, ό,τι ερχότανε. Και έτσι είμαστε όλοι οι Κρητικοί. …Ξέρεις, είμαστε τρία αδέρφια, τραγουδιστές και μουσικοί. Είμαστε πολύ αγαπημένα αδέρφια. Μερικοί δημοσιογράφοι προσπάθησαν να μας κάνουν κακό. Δεν βαριέσαι όμως, είμαστε καλή οικογένεια και αγαπιόμαστε.
Πες μου, απ’ τη δουλειά σου κερδίζεις πολλά;
Όχι, δεν κερδίζω. Απλώς περνάω. Γιατί όσο πιο πολλά βγάζεις τόσο πιο πολλά ξοδεύεις. Πάντως δεν λέω ότι υστερούμαι. Περνάω πάρα πολύ καλά. Μέχρι στιγμής, μπορεί να σου φανεί και παράξενο, κάνω πολλά χρόνια τον τραγουδιστή, δεν έχω κάνει τίποτα που να μπορώ να πω:
Αυτό το ‘καμα με τη δουλειά μου. Δεν μένει τίποτα. Δεν βγάζω τόσα. Μη νομίζεις πως μου δίνεται κι η ευκαιρία. Ας νομίζει ο κόσμος. Να σου πω ένα πράμα. Μερικοί από μας που δεν είχαμε και διαφήμιση είμαστε καταδικασμένοι. Κι από εταιρεία κι απ’ το κέντρο κι απ’ το κράτος.
«Πρέπει να μονιάσουμε για να πάει μπροστά τούτος ο τόπος»
Τι σ’ ανησυχεί, Νίκο Ξυλούρη. Το βλέπω στο βάθος των ματιών σου. Τι σε φοβίζει;
Στην καρδιά του ανθρώπου η βρωμιά και στην καρδιά του τόπου η διχόνοια. Πρέπει όλοι εμείς να μονιάσουμε για να πάει μπροστά τούτος ο τόπος. Δεν είναι καλό κάτι; Να το σβήσουμε όλοι μαζί. Είναι; Να το σπρώξουμε όλοι μαζί. Να το υποστηρίξουμε. Εμείς αυτό είναι το πιο σπουδαίο που πρέπει να κάνουμε.
Τι σε τρομάζει;
Η κακία. Η κακία με τρομάζει.
Τα ναρκωτικά;
Να σου πω μια ιστορία. Βιαζόμουνα να πάω στο θέατρο. Τρακάρισα μ’ έναν ηλικιωμένο με την γυναίκα και την κόρη του στ’ αμάξι. Δεν πειράζει, θα τα κανονίσουν οι ασφάλειες. Και λέει η κόρη του – για καλό βέβαια η κοπέλα: Μπαμπά, είναι ο κύριος Ξυλούρης. Κι αρχίζει αυτός.
«Α! Έχεις πιει τα χασίσια σου, τα ναρκωτικά σου και πας τώρα να τραγουδήσεις. Βέβαια θα σκοτώσεις κι ανθρώπους». Εγώ πέθανα. Μα το Θεό αν μού ’παιζες δέκα μαχαιριές δεν θά ’βγαζα σταλιά αίμα. Κοίταξε, λέω, σε ποιά κατηγορία μάς έχουν εμάς τους καλλιτέχνες. Δεν φεύγει απ’ το μυαλό μου. Αυτό τα λέει όλα.
«Οι άντρες κλαίνε»
Κλαις συχνά;
Ναι. Συγκινιέμαι εύκολα. Οι άντρες κλαίνε. Οι γυναίκες είναι δυνατές, σκληρές, όσο κι ευαίσθητες νά ’ναι. Κλαίω και για στενοχώρια. Κι όταν μ’ αρέσει κάτι.
Θέλω να τραγουδήσω δικά μου τραγούδια. Κι άλλα καλά τραγούδια με γερό στίχο κι από καλούς συνθέτες. Να κάνω τον «Ρωτόκριτο» δίσκο.
Και μετά;
Μετά να πάω στην Κρήτη. Να τακτοποιηθώ εκεί. Να στεριώσω δηλαδή όπως ήμουνα. Και ακούς εκεί; Ήρθε ένας δήμαρχος και μούπε πως προσπαθούνε στο νησί να ξεσηκώσουνε τους Κρητικούς να ζητήσουν ανεξαρτησία. Μετά από τόσους αγώνες για να ενωθούμε, με την Ελλάδα μας. Μας βάζουνε πάλι φιτιλιές. Κοντεύω να πεθάνω. Σε παρακαλώ, γράψτο κι αυτό. Πάνε να βάλουνε φωτιά στην Κρήτη όπως και στην Κύπρο…
«Πιστεύω στο Θεό»
Πώς αισθάνεσαι σαν καλλιτέχνης μέσα στον κόσμο τον σημερινό;
(Σκέφτεται λίγο, κουνάει και το κεφάλι στωικά)
Ο άνθρωπος που δημιουργεί, πρέπει να ελπίζει πως κάποτε θ’ αλλάξουν τα πράγματα και ν’ αγωνιστεί γι’ αυτό. Πολλοί νέοι κυκλοφορούνε με το σεξουαλικό βιβλιαράκι στην τσέπη. Οι σκηνοθέτες κάνουνε πορνό για να εντυπωσιάσουνε. Πρέπει ν’ αλλάξουν όλα τούτα και θα παλέψουμε. Πιστεύω και στο Θεό. Έτσι όπως βαδίζουμε σ’ όλο τον κόσμο για την καταστροφή, τι να πω. Αλλά είμαι αισιόδοξος.
«Τα μισώ τα χρήματα»
Σου άλλαξαν τα λεφτά το χαρακτήρα;
Τα μισώ τα χρήματα. Μα το Θεό δεν βαστώ ποτέ μου. Όχι πως θέλω να το πω, αλλά σ’ ορκίζομαι σε ό,τι ιερό έχω. Όλο τον καιρό που δουλεύω εδώ, ο κόσμος με βλέπει ό,τι ώρα θέλει. Βλέπεις, δεν τραγουδάω πουθενά για τα 30 χιλιάρικα και μετά να εξαφανίζομαι. Εγώ είμαι μέσα στον κόσμο. Και στο μαγαζί και στο δρόμο. Ανάγκες υπάρχουνε… Δεν μου λείπουνε τα λεφτά. Όποιος έχει ανάγκη έρχεται και με βρίσκει. Το ξέρουνε. Πάντα. Όχι τώρα. Και στην Κρήτη που ήμουνα.
“Ετσι είμαι εγώ. Μία ρίζα. Ένα τραγούδι ρίζα”
Μα μέσα στα εφτάχρονα της σκοτεινιάς, τραγούδησες για ξαστεριά. Πολλή κουβέντα για λευτεριά, για λεβεντιά.
Έχεις δίκιο, μα δεν είναι μονάχα πολιτικοί οι λόγοι. Τώρα το τραγούδι είναι σε καλή κατάσταση. Καλοί συνθέτες, καλές δουλειές. Πάψανε να κάνουνε τραγουδάκια, να μπαίνουνε μέσα, σουξέ που λένε. Κι εμένα δεν μ αρέσει να κάνω ένα τραγούδι για να γίνει επιτυχία.
Προτιμάς το τραγούδι με μηνύματα;
Αναλόγως, τα μηνύματα. Τα τραγούδια παντιέρα, λοιπόν. Τα επαναστατικά;
– Πρώτα-πρώτα αυτά που έχουνε καλό στίχο. Και τα ερωτικά τραγούδια έχουνε μηνύματα. Κι ο «Ερωτόκριτος» έχει τόσο πολλά κι είναι τραγούδι αγάπης. Έτσι είμαι. Μια ρίζα. Ένα τραγούδι ρίζα. Σαν την «ξαστεριά». Οπόταν κι αν το πω, το ίδιο αποτέλεσμα φέρνει.