«Ο Ξυλούρης», θα πει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, «ερχόταν αρχαγγελικός, αγνός, αθώος απ’ τη χώρα του Μύθου. Περνούσε μέσα από τις “σκονισμένες” ιδέες μας, μέσα στη λασπωμένη διανόηση μας και ένιωθες πως περνούσε ένα αεράκι παραδείσιο. Ο Ξυλούρης ερχόταν από τις πανηγύρεις της κρητικής παράδοσης, ως ένας άγγελος-μαντατοφόρος ενός άλλου τρόπου ζωής. Δεν δεν ήταν αστέρας. Δεν ήξερε καν να “πλασάρεται” μπροστά στο φακό ή σ’ ένα μάτι που τον ψάχνει εξεταστικά. Μετρημένος στις κινήσεις κι απίστευτα λιγόλογος, στην αρχή νόμισα πως ήταν απλώς συγκρατημένος. Μετά από ώρες κουβέντας ήταν ο ίδιος…»
Υπήρξα τυχερός, μπορώ να πω, στις συναντήσεις μου ως παιδί με τον Νίκο Ξυλούρη, καθότι είχα θείο τον εκλεκτό φίλο του Νίκου και μόνιμο συνεργάτη του, τον λαουτιέρη Ζαχαρία Φασουλά. Στο δίπλα ακριβώς σπίτι από το δικό μας, ο Ξυλούρης μαζί με τον θείο Ζαχαρία, έπαιζαν συχνά κι εγώ κρυφάκουγα κι ένιωθα πως όλο αυτό που έφτανε στα αυτιά μου ομόρφαινε τον παιδικό μου κόσμο
Ο Ξυλούρης με πείραζε, με κερνούσε καραμέλες, που μέσα σε ένα ωραίο περιτύλιγμα έκρυβαν μαντινάδες. «Πρώτα θα διαβάσεις, Κωστάκη», έτσι με αποκαλούσε, «πρώτα να διαβάσεις τη μαντινάδα και μετά θα γευτείς την καραμέλα».
Γελούσε, θυμάμαι… «Προτιμώ τις καραμέλες», του έλεγα, «από τις μαντινάδες». «Ε τότε, θα σου φέρω αύριο αυτές τις ζαχαρωτές που δεν έχουν μαντινάδες…» Κι όλα αυτά με ένα χαμόγελο στο πρόσωπο του που δεν ξεχνιέται…
«Στη σκέψη μου, τοποθετώ τον Ξυλούρη», θα πει ο Χρήστος Λεοντής, «σαν ένα σύμβολο των πιο ευγενικών ανθρώπινων αισθημάτων Ο Ξυλούρης, ήταν η προσωποποίηση της ευγένειας της καλοσύνης, και προπαντός η πεμπτουσία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας της δικαιοσύνης και της ελευθερίας . Το τραγούδι του ξεκινά από τα βάθη της ιστορίας και χάνεται στον ορίζοντα».
Ο Νίκος Ξυλούρης διέθετε ένα σπάνιο μουσικό ένστικτο που του επέτρεπε να προσαρμόζεται σε οποιαδήποτε ερμηνευτική απαίτηση. Με τη φωνή του γεφύρωσε την ελληνική μουσική παράδοση με την ιστορική συγκυρία της εποχής που μεσουράνησε, μιας εποχής που τον ανέδειξε σε σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα.
Όσοι συνεργάστηκαν μαζί του, στιχουργοί και συνθέτες, θυμούνται πως ο Ξυλούρης έμπαινε σχεδόν πάντα στο στούντιο απροετοίμαστος, έτσι ήθελε…
Τα τραγούδια του τα μάθαινε στο πόδι. Τα μάθαινε, ακούγοντας την κασέτα στο σπίτι, στο αυτοκίνητο, λίγο πριν την ηχογράφηση. Μάλιστα, ο Ξαρχάκος, τον ήθελε πάντα στα τραγούδια του αυθεντικό, γι’ αυτό και τον καλούσε στο στούντιο για ηχογράφηση, συνήθως, χωρίς πρόβα. Έτσι έγινε και με το τραγούδι «Ήτανε μια φορά». Το ηχογράφησε ο Νίκος χωρίς να το ξέρει. Χωρίς καμία πρόβα.
«Ο Ξυλούρης», επισημαίνει η Τζένη Καρεζη, «ήταν από τα πιο τρυφερά πλάσματα που έχω συναντήσει. Όσο καθάρια και όσο συγκλονιστική ήταν η φωνή του, άλλο τόσο ήταν και στη ζωή του γνήσιος και καθαρός. Ήταν σαν αρχάγγελος. Κι ίσως γι΄αυτό πέθανε τόσο νέος».
«Άργησα πολύ μέχρι να πείσω τον Ξυλούρη να πάρει μέρος στο “Μεγάλο μας τσίρκο”», έλεγε συχνά ο Κώστας Καζάκος, «δεν ήθελε, ντρεπόταν. Εκείνη την εποχή τραγούδαγε στην Πλάκα. Θυμάμαι πως έβγαινε και διέσχιζε τη σκηνή και ο κόσμος έκανε “α!”»
«Πέρα από τη φωνή, τα μάτια του ήταν αυτά που με καθήλωσαν, το κοίταγμά του δηλαδή», σημειώνει ο συγγραφέας Θωμάς Κοροβίνης στην αναφορά του στον Νίκο Ξυλούρη. «Ήταν σα να μην απευθυνόταν στο κοινό του, ή μόνο στο κοινό του, με τα υπέροχα μάτια του, έσχισε θαρρείς στεριές και θάλασσες, σαν να είχε συνομιλία μυστική με δυνάμεις πέρα απ το παρόν, σαν να είχε διάλογο με το επέκεινα. Ο Ξυλούρης δεν είναι απλώς μια ακόμη φωνή που έγραψε ιστορία, είναι μια μεγάλη φωνή που περιέχει συμπυκνωμένη ιστορία».