Κύριε Διευθυντά,
Αφού δημοσιεύτηκε η ομιλία μου στην εφημερίδα σας, θα απαντήσω στις αστήρικτες επιστημονικά κατηγορίες της επιστολής της κας Μπαντουβά που αποτελούν προσωπικές απόψεις. Θα παραπέμψω στις πηγές μου, όχι βέβαια σε όλες (για οικονομία του χώρου), αλλά σε κάποιες, μεταξύ των οποίων τα Απομνημονεύματα του καπ. Μαν. Μπαντουβά:
- Ο καπ. Μ. Μπαντουβάς φεύγει από τον Ψηλορείτη και έρχεται στα Λασιθιώτικα, στην τοποθεσία Χαμέτης, όπου εγκαθίσταται από τις πρώτες ημέρες του Γενάρη του 1943. Από εκεί έφυγε το Σεπτέμβρη του 1943, μετά το ολοκαύτωμα της επαρχίας Βιάννου και Δυτικής Ιεράπετρας. Στην ομιλία μου αναφέρω ότι από τον Ψηλορείτη έφυγε μετά τη σύγκρουσή του με τον Τ. Νταμπάμπιν.
Κατά την επιστολογράφο σας αυτό είναι ιστορικό λάθος, γιατί εκείνη ξέρει ότι η αιτία της φυγής του δεν ήταν η σύγκρουσή του με τους Εγγλέζους (για τη διανομή των όπλων). Ο Μ. Μπαντουβάς στα Απομνημονεύματά του (εκδ. Κνωσσός, Αθήνα 1979, κεφ. 15ο, σελ/266 – 68) λέει: «… εκεί (στον Ψηλορείτη) έφταξε και ο Ληφέρμος με το ψευδώνυμο Φιλεντέμ και μου λέει – Άστα και θα πάρετε κι εσείς. –Δε θέλομε τίποτα. Θέλομε να γίνει η καταμέτρηση κι εγώ θα φύγω. Με σας δε θέλω καμία συνεργασία. Διότι εδώ κάνετε εμπόριο.
Εκαταμετρήσανε τα πράματα, εκάμανε μίαν απόδειξη την οποία μου παραδώσανε, ότι δεν επήρα τίποτε από αυτά τα πράγματα, και τότε έφυγα και εκατέβηκα εις την Αγία Παρασκευή, όπου είχα τοποθετήσει ορισμένα όπλα και να ειδοποιήσω εκεί την οργάνωση ότι εγώ θα ‘φευγα δια το Ηράκλειο και δεν ήθελα πλια ουδεμία συνεργασία με τους Εγγλέζους… ήστειλα συνδέσμους να ειδοποιήσουνε το Χρήστο το Ζαμπετάκη να ετοιμάσει τρόφιμα αρκετά στο λημέρι Λασιθίου και να μεταφερθούμε εκεί…»
Ο Γεώργιος Κάββος (Γερμανοϊταλική κατοχή και αντίσταση Κρήτης 1941-1945, Ηράκλειο 1991), στη σελίδα 255 του βιβλίου του τοποθετεί ως τίτλο του 18 κεφαλαίου: «Αναχώρηση του καπετάν Μ. Μπαντουβά από τον Ψηλορείτη μετά τη διένεξή του με τον Νταμπάμπιν…».
- Παραποίηση θεωρεί η κ. Μπαντουβά και την άποψή μου για την ένταξη των μελών της οργάνωσης Ραπτόπουλου, μετά την εξάρθρωσή της, στο ΕΑΜ. Εκτός από τις αφηγήσεις των επιζώντων που έχω καταγράψει, στο αρχείο μου έχω ένα πολύ μεγάλο αριθμό αιτήσεων Βιαννιτών, που ζητούν να αναγνωριστούν ως αντιστασιακοί και που γράφουν ότι από την οργάνωση Ραπτόπουλου πέρασαν αμέσως στο ΕΑΜ (θα μπορούσαν να γράψουν απλά ότι συνέχισαν να βοηθούν την Αντίσταση).
- Όσο για τον πανεαμισμό της Eπαρχίας, είναι πασίγνωστος: α) Από την τύχη της και την πορεία της όχι μόνο στην Κατοχή (Ολοκαύτωμα) αλλά και κατά τον εμφύλιο και στα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια. Φτάνει να διαβάσει κανείς τον τοπικό τύπο της εποχής και θα διαπιστώσει την τιμωρία της Επαρχίας εξ αιτίας της προσήλωσής της στο ΕΑΜ. β) Ο Γ. Χρηστάκης στο μνημειώδη τόμο, «Επαρχία Βιάννου, 1940-45» β΄ εκδ. Ηρ. 2017, σελ. 161-169, γράφει όλα τα ονόματα των μελών του ΕΑΜ της Επαρχίας, αντιγραμμένα από τους καταλόγους της τότε Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ. Παραθέτω παραδειγματικά: Άνω Βιάννος: 47 άνδρες ένοπλοι και οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους απλά μέλη και 13 γυναίκες. Κάτω Βιάννος: 52 άνδρες – 14 γυναίκες. Άγιος Βασίλειος: 73 άνδρες και 25 γυναίκες. Αμιράς: 30 έφεδροι και όλοι οι άλλοι άνδρες μέλη του ΕΑΜ. Βαχός: 35 ένοπλοι και 11 απλά μέλη και όλες οι γυναίκες του χωριού. Καλάμι: 21 απλά μέλη και 11 έφεδροι και 16 γυναίκες. Κεφαλοβρύσι: 21 έφεδροι και 8 γυναίκες κλπ. Η στήριξη του ΕΑΜ Βιάννου προς το αντάρτικο της Δίκτης φαίνεται στις αφηγήσεις των επιζώντων, αλλά και σε επιστολές και σημειώματα που διασώθηκαν στο αρχείο του Βουνού (Μουσείο Εθνικής Αντίστασης Εμ. Μπαντουβά), τα περισσότερα με την υπογραφή του βιαννίτη γιατρού Γρηγόρη Ζερβουδάκη, μετόχου από την αρχή της Εθνικής Αντίστασης και μέλους της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Ηρακλείου. Για παράδειγμα, στην επιστολή του (16/8/1943) προς τον Μ. Μπαντουβά, ο Γρηγόρης Ζερβουδάκης αναφέρει τις ποσότητες των τροφίμων που η Οργάνωση στέλνει για τους αντάρτες, ποσότητες που δε συγκεντρώνονται εύκολα τη δύσκολη εκείνη εποχή.
- Γράφει, επίσης, η επιστολογράφος σας ότι στην ομιλία μου έχρισα αυθαίρετα τον Μ. Μπαντουβά αρχηγό του ΕΑΜ και ότι αυτό την εξοργίζει και δε θα ανεχθεί αυτή την παραποίηση της αλήθειας και της ιστορίας.
Σ’ αυτό έχει δώσει την απάντηση ο ίδιος (Απομνημονεύματα, 9ο κεφάλαιο, σελ. 210-212). Στο τέλος της σελίδας 211 και δίπλα στον πλαγιότιτλο «Αρχηγός του ΕΑΜ Κρήτης», διαβάζομε: «… και εδόθηκε η ονομασία ΕΑΜ, Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, εις όλη τη (γ)Κρήτη. Ανάλαβα εγώ τη (μ)προεδρία του ΕΑΜ σε όλη την Κρήτη, του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου. Και εγράψαμε στη σημαία την οποία είχαμε, του Αρχηγείου, ‘Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, Ελευθερία ή Θάνατος, αρχηγός Εμ. Μπαντουβάς. Αυτό το γράμμα εγράφτηκε με κέντισμα εις του Γαλατά, στου Μυρωνάκη το σπίτι στην Επαρχία Πεδιάδας…».
- Σχετικά με την πρώτη ονομασία της ομάδας του Μπαντουβά, που σύμφωνα με την επιστολογράφο σας ήταν ως την Άνοιξη του 1942 «Ελεύθεροι Σκοπευτές», ο Μ. Μπαντουβάς και πάλι έχει άλλη γνώμη: Απομν. Κεφάλαιο 9ο, σελ. 210. Πλαγιότιτλος: Η ονομασία της οργάνωσης: «… Μέχρι ετότε (Άνοιξη 1942) δεν είχε δοθεί ονομασία οργανώσεως. Ήτονε μόνο το όνομα «Οργανώσεως Μπαντουβά»… Εδέχτηκα να δώσομε κι εμείς την ονομασία Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Υπογράψαμε… 17 ή 18 Μαρτίου 1942…».
Ο Γ. Χρηστάκης (σελ. 190) γράφει: «Ο Μπαντουβάς τέλη Αυγούστου 1943 μετονόμασε την οργάνωση «Ελεύθεροι Σκοπευτές», διέκοψε τις σχέσεις του με το ΕΑΜ και προχώρησε και στη διάσπαση του ένοπλου ΕΑΜ».
- Ο Σωκράτης Καλλέργης, που κατά την κυρία Μπαντουβά, σε σύσκεψη στον Ψηλορείτη πληροφόρησε τον Μ. Μπαντουβά για τη δημιουργία στην υπόλοιπη Ελλάδα του ΕΑΜ και του πρότεινε «να μετονομασθούν και οι Ελεύθεροι Σκοπευτές σε ΕΑΜ», δεν ήταν ένας τυχαίος που παραπλάνησε τον Μ. Μπαντουβά. Ήταν κομμουνιστής, Γενικός Γραμματέας της Α΄ Νομαρχιακής Επιτροπής Ρεθύμνου του ΕΑΜ και δεν ήταν άγνωστος. Ο Μ. Μπαντουβάς ήξερε πού και με ποιους ήταν. Εξάλλου την ενοποίηση των οργανώσεων υπό το ΕΑΜ ήθελαν οι Βρετανοί (Γ. Κάββος, σελ. 180-181).
- «Χωρίς να έχει ιδεολογική ταύτιση ούτε κομματική συνεργασία με τους διευθύνοντες το ΕΑΜ, ούτε γραπτή ούτε προφορική και ήταν ξένος στην νοοτροπία του ΕΑΜ», γράφει η επιστολογράφος σας. Μα, βέβαια, κανείς δεν πιστεύει ότι ο Μ. Μπαντουβάς είχε ιδεολογική συγγένεια με το ΕΑΜ και την ίδια νοοτροπία. Αυτό αποδεικνύεται και στην πράξη. Ανέλαβε την αρχηγία του ένοπλου και όχι του πολιτικού ΕΑΜ. Γι’ αυτό δε μετείχε σε κανένα από τα όργανα της ιεραρχίας του ΕΑΜ, ούτε σε Νομαρχιακή ούτε σε Επαρχιακή Επιτροπή.
- Στην τρίτη παράγραφο (από το τέλος) της επιστολής διαβάζομε, επίσης, ότι μόλις την Άνοιξη του 1943 ο Μ. Μπαντουβάς πληροφορήθηκε ότι το ΕΑΜ είναι κομματική οργάνωση που προέρχεται από το ΚΚΕ.
Στο βιβλίο του Γ. Κάββου, σελ. 324 διαβάζομε ένα γράμμα, που έστειλε από το λημέρι Χαμέτης της Δίκτης ο Μ. Μπαντουβάς στο Στεφανογιάννη, στα Ανώγεια. Ήταν η απάντησή του σε γράμμα του δεύτερου, με το οποίο τον πληροφορούσε για τις διαφωνίες μεταξύ κομμουνιστών και μη κομμουνιστών μελών της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Ρεθύμνου, δηλαδή για την αρχή της διάσπασης.
Αξίζει να δούμε ένα απόσπασμα του γράμματος του Μανώλη Μπαντουβά:
«… Έχω τη γνώμη ότι ο διασπαστικός αγώνας βλάπτει την όλη εθνική υπόθεση και έτσι όποιος εκ προθέσεως ή και εξ αμελείας κάνει αυτά τα πράγματα, ημπορούμεν να τον κατατάξωμεν στην τάξιν των προδοτών. Εγώ τουλάχιστον προσωπικώς έχω τη γνώμη και κανείς δεν μπορεί να με μεταπείσει ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα έχει τις πολιτικές του πεποιθήσεις, αλλά εργάζεται με μεγάλη ειλικρίνεια και δραστηριότητα για την απελευθέρωση της σκλαβωμένης πατρίδας μας…
Εγώ τώρα και δυο χρόνια που συνεργάζομαι με το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν είδα καμιά προδοσία ή καμιά του ενέργεια εις βάρος του εθνικού αγώνος (όπως μερικοί επιμένουν και θέλουν να δώσουν μομφή εις το κόμμα αυτό), αλλά αντιθέτως επαρουσιάσθησαν προδότες από τα άλλα κόμματα και πολλοί οι οποίοι σήμερον φαίνονται ως πατριώτες και θέλουν να διασπάσουν τον αγώνα, το κάνουν από ατομικά τους συμφέροντα και φιλοδοξίες…»
Το γράμμα είναι γραμμένο τις πρώτες μέρες του Απριλίου του 1943 και ο Μαν. Μπαντουβάς γράφει ότι συνεργάζεται επί δύο χρόνια με το Κομμουνιστικό Κόμμα, πράγμα που σημαίνει ότι γνωρίζει τους συνεργάτες του και ποιοι συμμετέχουν στο ΕΑΜ. Λίγες μέρες μετά, στη σύσκεψη του Βαθυπέτρου, ο Μαν. Μπαντουβάς ήταν διαφορετικός. Είχε ενεργήσει ο Λη Φέρμορ, ώστε να ξεκαθαρίσει το τοπίο;
Κύριε Διευθυντά, αφού σας ευχαριστήσω για τη φιλοξενία της επιστολής μου, αισθάνομαι την ανάγκη να δηλώσω ότι στο εξής θα απαντώ μόνο στις προσωπικές απόψεις και παρατηρήσεις, που βασίζονται σε πρωτογενείς πηγές, επιχειρήματα και τεκμήρια, γιατί μόνο τότε ο διάλογος είναι ωφέλιμος για την ιστορική αλήθεια, καθώς κανείς δε έχει το αλάθητο, όπως γράφει και ο Karl Popper.