Πριν 100 χρόνια οι Μικρασιάτες ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους. Κατάφεραν να πάρουν μαζί τους ελάχιστα πράγματα, φρόντισαν, όμως, να σώσουν όσο περισσότερα εκκλησιαστικά κειμήλια μπορούσαν.
Η ιστορία ενός τέτοιου κειμηλίου παρουσιάζεται στο νέο βιβλίο της κ. Αθηνάς Ν. Κυριακάκη- Σφακάκη “Εικονογραφίας κειμήλια Ιερού Ενοριακού Ναού Αγίας Τριάδος Ηρακλείου’’.
Η συγγραφέας, γνωστή για τη συνεισφορά της στον πολιτισμό του τόπου μας, μιλά στην «Π» για το βιβλίο και τι ανακάλυψε κατά την έρευνά της.
Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
Ποιο είναι το περιεχόμενο του νεοεκδοθέντος βιβλίου σας ‘’Εικονογραφίας κειμήλια Ιερού Ενοριακού Ναού Αγίας Τριάδος Ηρακλείου’’;
«Τρία είναι τα μέρη του βιβλίου:
Α. “Εικονογραφίας κειμήλια Ιερού Ενοριακού Ναού Αγίας Τριάδος Ηρακλείου’’.
Α1.’’Αθανάτου Πατρός’’. Α.2.Φορητές εικόνες.
Β. Ακάθιστος Ύμνος. Σύντομη προσέγγιση Ιστορικών και Δομικών χαρακτηριστικών.
Γ. Η Ενορία της Αγίας Τριάδος. Ιστορική Μνήμη και μνημεία ( Σύντομη Ξενάγηση).
Η πρωτοβουλία της εκδόσεως οφείλεται στους σεβαστούς Πατέρες του Ιερού Ναού της Αγίας Τριάδος, πρωτ. Γεώργιο Πατουχάκη και π. Κωνσταντίνο Δραμητινό, τους οποίους θερμά ευχαριστώ για την τιμή και την εμπιστοσύνη. Η αρχική ιδέα ήταν περιγραφή εικονογραφικού κειμηλίου, για το οποίο η μοναδική ασφαλής πληροφορία είναι ότι μετεφέρθη από την Μικρά Ασία κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πολλά χρόνια πριν, ιερέας το βρήκε σε κάποια αποθήκη και το μετέφερε στον Ναό της Αγίας Τριάδος.
Αρχικά ο δημιουργός ήταν άγνωστος. Κατά τη ροή των εργασιών δημιουργίας του βιβλίου, ενετόπισα εντός μαύρης καρδιάς, μερικώς εφθαρμένη επιγραφή, στην οποία αναγιγνώσκεται:
‘’ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑ..ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΟΥ . ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ…..’’. Επελέγη τίτλος του έργου, η υπό του δημιουργού γεγραμμένη φράση ‘’Αθανάτου Πατρός’’, ως στοιχείο ‘’αυθεντικότητας’’, και ένεκεν σεβασμού και τιμής προς τον Δημιουργό».
Γιατί η συγκεκριμένη εικόνα είναι τόσο ιδιαίτερη ώστε να της αφιερώσετε ώρες έρευνας και ένα βιβλίο;
«Το εικονογραφικό κειμήλιο ‘’Αθανάτου πατρός’’, εικ.1, είναι κατά την ταπεινή μου άποψη μοναδικό έργο. Η μοναδικότητα του κειμηλίου έγκειται στο μέγεθος, στο πλήθος των παραστάσεων και στην προέλευσή του. Είναι εικόνα πολυπρόσωπη, διαστάσεων 1,53 μ Χ 0,92 μ. Δεν υπακούει όμως στη διάταξη των τυπικών πολυπρόσωπων εικόνων. Επέλεξα την παρουσίαση του έργου σε εννέα θεματικές ενότητες, όπως η ‘’χωρογραφική’’ μελέτη, ενίοτε και η θεματική πλοκή καθοδηγούσε.
Στο έργο έχουν ιστορηθεί 86 παραστάσεις στις οποίες πρωταγωνιστούν ή εμπλέκονται 261 μορφές. Οι παραστάσεις, γεγονότα και μορφές, παραπέμπουν στην Παλαιά Διαθήκη, στην Καινή Διαθήκη, στο κεφάλαιο 12 της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Εικονίζονται και οι ισαπόστολοι Κων/νος και Ελένη φέροντες τον τίμιο Σταυρό. Το έργο μεταφερθέν στην Κρήτη, στην Αγία Τριάδα από τις χαμένες πατρίδες της Ιωνίας, αποτελεί ζώσα μεταλαμπάδευση πολιτισμού, Χριστιανισμού και Ελληνισμού».
Τι ανακαλύψατε και τι πληροφορίες λαμβάνει ο αναγνώστης για την εικόνα;
«Ο αναγνώστης απολαμβάνει λεπτομερή ‘’ξενάγηση‘’ επί της επιφανείας της εικόνας. Υπό τον τίτλο κάθε θεματικής ενότητας, δίδεται μικρογραφία του έργου, με εμφανή μόνο την έκταση της προς παρουσίαση.
Οφείλω αναφορά στην ‘’αρχή του νήματος’’ της εργασίας. Στην πρώτη θεματική ενότητα, εικ.2. Εντός παραλληλογράμμου πλαισίου, διαστάσεων 0,43Χ0,92,που οριοθετείται από 24 διαδοχικά κυκλικά διάχωρα, διαμέτρου 0,11-0,12 μ, αντιστοιχιζόμενα με τους 24 οίκους του ακαθίστου Ύμνου, έχουν ιστορηθεί και επιγραφεί οι ακόλουθες παραστάσεις:
Η Ζωοδόχος Πηγή.
Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα εντός στεφάνης κυκλικών διάχωρων με τα στηθάρια 12 προφητών.
Η Γέννηση και η Αποτομή του Ιωάννη.
Κατά την ερευνητική μελέτη, ενετοπίσθησαν ορισμένα διάχωρα, στα οποία ιστορούνται γεγονότα, που δεν είναι ευρέως γνωστά. Ενδεικτικά αναφέρω:
1.Το διάχωρο στο οποίο έχει ιστορηθεί το μαρτύριο του Μεγίστου των Προφητών, του Προφήτη Ησαϊα, εικ.3.
2.Την θεματική ενότητα ‘’Αβραμ-Λωτ- Σολομών και το Τρισύνθετο δένδρο’’, εικ.4.
3.Την μονή Σινά και την σχηματική παράσταση παρασκευής των ‘’κανδηλοκηρίων’’, εικ.5. Η πρακτική είναι απαράλλακτη από της ιδρύσεως της Μονής. Τα ‘’κανδηλοκέρια’’ είναι το μοναδικό μέσον φωτισμού στην Μονή και σήμερα.
Προς επιβεβαίωση ιστορηθέντων και περιγραφομένων, δίδονται τα αντίστοιχα κεφάλαια και οι στίχοι των Ευαγγελίων. Η πιστότητα παραστάσεων προς στα ιερά κείμενα, καταδεικνύει την ευλαβική προσήλωση του δημιουργού στις δογματικές και ιστορικές σταθερές. Το δε πλήθος των παραστάσεων δυνητικά είναι μάρτυρας του εύρους των γνώσεών του. Σε ορισμένες θεματικές ενότητες ο δημιουργός ιστόρησε γεγονότα εν είδει ‘’μικρογραφίας’’. Ενδεικτικά:
Η θυσία του Αβρααμ, εικ.6
Το σπήλαιο της Γεννήσεως, εικ.7.
Η αφύπνιση του Προφήτη Ηλία και η δράση αυτού, εικ.8.
Η κλήση του Θεόπτη Μωυσή, εικ.9».
Παράλληλα, παρουσιάζονται και άλλα εικονογραφικά κειμήλια του ναού, μιλήστε μας για αυτά.
«Περιλαμβάνονται στο βιβλίο παρουσιάσεις δέκα φορητών εικόνων. Οι πέντε φέρουν χρονολογίες 1931,1932,1933. Το αντίγραφο της Πορταϊτισσας των Ιβήρων,του 1906, είναι έργο του Μοναχού Παναρέτου, Αγιορείτου της σκήτης Καυσοκαλυβίων. Αντίγραφα της Πορταϊτισας, έργα του ιδίου υπάρχουν στον Μητροπολιτικό Ναό Αγ.Τίτου και στον Ναό Αγ. Κωνσταντίνου (παλαιό κοιμητήριο).Η εικόνα της Πορταϊτισας βρίσκεται στη μονή Ιβήρων, θεωρείται έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.
Για την πληγή και το ρέον αίμα από το τραύμα στην δεξιά σιαγόνα της Θεοτόκου δίδεται η ακόλουθη διήγηση. Την εικόνα στην είσοδο της Μονής κτύπησε με το ξίφος του ο Άραβας αρχιπειρατής Ραχάτι. Προηγηθείσα επιδρομή των ανδρών του στην Μονή απέτυχε, επειδή στην είσοδο εμποδίστηκαν από μία Γυναίκα.
Ο Ραχάτι οργισμένος όρμησε στην Μονή, βρέθηκε απέναντι στην εικόνα της Πορταΐτισσας, και οργισμένος χτύπησε με το ξίφος του το πρόσωπο της Θεοτόκου. Από την ‘’πληγή’’ άρχισε να ρέει αίμα, που τον περιέλουσε. Έντρομος αναγνώρισε θαύμα. Μετανοήσας, βαπτίστηκε Χριστιανός, έγινε μοναχός, και έμενε μπροστά στην εικόνα της Πορταΐτισσας. Ζήτησε να τον αποκαλούν «Βάρβαρο». Αγιοποιήθηκε, ονομάζεται Άγιος Βάρβαρος και εορτάζεται 15 Μαΐου.
Σε ορισμένες εικόνες απεκαλύφθησαν ‘’κρυφά’’ σημεία, πτυχές γεγονότων και αντιλήψεων σχετιζομένων με τις εικονιζόμενες μορφές αγίων και με τα γεγονότα που ιστορούνται. Ενδεικτικά:
- Στην εικόνα του Αγ. Γεωργίου του Τροπαιοφόρου υδροχόη, άμαξα, γυναικεία μορφή και τρεις μορφές θεατών του γεγονότος της δρακοκτονίας. 2. Στην εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ύλη εκπίπτουσα από την αριστερή χείρα του Παλαιού των ημερών, και άνωθεν του Αγγέλου εντός μικροσκοπικού κυκλικού περιγράμματος, σχηματοποιημένο κεφάλι βοός. ‘Ισως ο εικονογράφος δια αυτού καταδεικνύει τον Ευαγγελιστή Λουκά, του οποίου σύμβολο είναι το βόδι. Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο 1:26-38».
Η έκδοση έρχεται με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή.
«Μεγίστη τιμή και ευθύνη για την ταπεινότητά μου, η παρουσίαση του κειμηλίου ‘’Αθανάτου Πατρός’’. Με βαθιά συγκίνηση και ογκώδη πλοκή συναισθημάτων, βίωσα την δημιουργία και την εκτύπωση του βιβλίου. Ο χρόνος ολοκλήρωσης της εργασίας δεν είχε προκαθορισθεί. Κατά την δεύτερη φάση, 2021-2022, της πανδημίας COVID 19, η απομείωση δραστηριοτήτων, μου προσέφερε ικανό διαθέσιμο χρόνο. Χρόνο πλήρη σκληρών και πυκνών κοινωνικών και ατομικών καταστάσεων και όχι ευχάριστων γεγονότων.
Η εξύφανση των εργασιών και η περάτωση του έργου κατέστησαν χρόνο αυτό πνευματικά μεστό, που ευγνωμόνως ανατρέχω και θα ανατρέχω. Ο εναγκαλισμός του έργου τον Σεπτέμβριο 2022, αποτελεί ελάχιστη απόδοση τιμής στον Δημιουργό και στους άγνωστους Χριστιανούς που το μετέφεραν από τα αιματοβαμμένα χώματα της Ιωνίας.
Είμαι ευγνώμων που το 2022, με την συμπλήρωση πενήντα χρόνων της Ξεναγικής μου πορείας, με αξίωσε ο Θεός την δημιουργία αυτή».
Τι σήμαινε για τους πρόσφυγες να φέρουν μαζί τους εικόνες και εκκλησιαστικά κειμήλια;
«Επιτρέψατέ μου ως απάντηση να παραθέσω μια παράγραφο από τον εγκάρδιο και υπερκοσμημένο χαιρετισμό του Σεβασμιωτάτου Αρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ Ευγενίου, με υπόκλιση ευχαριστιών.
‘’ Μέσα στήν ἀλλοφροσύνη τοῦ διωγμοῦ καί τή δίνη τῆς προσφυγιᾶς οἱ ἐκπατρισμένοι ἀδελφοί μας ἀπό τούς βωμούς τῶν προγόνων τους παίρνουν ὡς πολύτιμο φυλαχτό λίγο χῶμα ἀπό τήν πατρῴα γῆ, καί τά εἰκονίσματα πού σέβονταν περισσότερο καί ἀποτελοῦσαν ἱερή παρακαταθήκη στο πέρασμα τῶν γενεῶν. Αὐτά θά ἀποτελοῦσαν τά ἐχέγγυα, ὅτι δέν πρόκειται νά ξεχάσουν ποτέ τίς ἀλησμόνητεςπατρίδες, ἀλλά καί ὅτι στόν καινούριο τόπο πού θά κατέληγαν, τά δύο αὐτά, το χῶμα καί τό εἰκόνισμα, θά ἦταν τά ζώπυρα τοῦ σώματος καί τῆς ψυχῆς. Μέ την πίστη αὐτή μπόρεσαν νά μεταλαμπαδεύσουν στίς νέες ἑστίες τους τό ἴδιο ἐκεῖνο πνεῦμα πού μέχρι τότε τούς κράτησε ζωντανούς καί ἀκμαίους, καί νά συνεχίσουν τόν ἴδιο πολιτισμό, πού στάθηκε πηγή φωτός, δύναμης καί δημιουργίας γιά ὅλο τόν κόσμο.’’»
Για το 2ο και 3ο μέρος του βιβλίου σας τι έχετε να μας πείτε;
«Η σύντομη προσέγγιση ιστορικών και δομικών χαρακτηριστικών του περιλάλητου Ακαθίστου Ύμνου, δίδεται ως ικεσία, ευχαριστία και δοξολογία προς την Θεομήτορα.
Την σύντομη ξενάγηση στη γεωγραφική έκταση της Ενορίας της Αγίας Τριάδος, ιστορική μνήμη και μνημεία, υποκίνησε η αγάπη μου. Κατά την διάρκεια της μακρόχρονης ξεναγικής μου δραστηριότητας, οι ξεναγήσεις στην Κιζίλ Τάμπια, οι διαλέξεις μου με θέματα στα οποία εμπλέκεται το Ματωμένο Πρόχωμα, οι πολύπτυχες αναφορές στην συνοικία της Αγίας Τριάδας, είναι συναρπαστικά ταξίδια στον χρόνο και στο χώρο. Η ξενάγηση στην έκταση της Ενορίας της Αγίας Τριάδος, είναι πλέγμα αναφορών στις χρονικές περιόδους και μνημεία.
Ενετοκρατία, 1210-1669, Κρητικός πόλεμος 1645-1669, Τουρκοκρατία 1669-1898.
- Προμαχώνας και την πύλη του Αγίου Ανδρέα.
- Μονή, Μετόχιον της Μονής της Κυρίας Ακρωτηριανής, με το καθολικό αφιερωμένο στον Αγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, στην οποία μόνασε και έζησε ο ‘Οσιος Ιωσήφ ο Ηγιασμένος, γεννηθείς εις Κεράμων (Αζοκέραμο) Σητείας.
- Ναός της Αγίας Αναστασίας.
- Ναός του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή, γνωστός ως ο Αγιος Γεώργιος των Αρμενίων.
- Πύλη Δερματά
- Κρήνη Παλμέτη και Κρήνη Πριούλη.
Προμαχώνας και Πύλες Παντοκράτορα.
Μαχαλάς ‘’Καράβολα’’.
Συνοικία ‘’Κουτάλα’’ . …………κ.ά.
Μυθολογία, Αρχαία και Νεότερη Ελληνική Ιστορία, πρόσωπα και γεγονότα ‘’διαβιούν’’ ως ονόματα των οδών που καθορίζουν τη γεωγραφική έκταση της Ενορίας της Αγίας Τριάδος. Κρίθηκε χρήσιμη συνοπτική αναφορά στα ονόματα αυτά, αρχής γενομένης από την οδό επί της οποίας βρίσκεται ο Ναός της Αγίας Τριάδος. Την οδό Σάμουελ Χάου».
Η δική σας συνεισφορά είναι εθελοντική. Τα έσοδα από το βιβλίο που πηγαίνουν;
«Η συγγραφή του βιβλίου είναι εθελοντική προσφορά μου προς την Αγία Τριάδα. Η διάθεση γίνεται από το γραφείο της Ενορίας. Προσωπικά ουδέν οικονομικό όφελος έχω. Γνωρίζω ότι πρέπει άμεσα να γίνουν παρεμβατικά έργα στον Ναό και να ολοκληρωθεί η επισκευή της παράπλευρης αίθουσας».