Στις επεμβάσεις που προηγήθηκαν τη μακρινή πια 10ετία του ‘70 βρίσκεται η άκρη του νήματος για τη νέα συγκροτημένη παρέμβαση αποκατάστασης που μπαίνει σε τροχιά υλοποίησης στον εμβληματικό Ιερό Ναό του Αγίου Μηνά.
Το σημαντικό ερευνητικό έργο που ολοκληρώθηκε μέσα από την προγραμματική σύμβαση του Υπουργείου Πολιτισμού, του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και της Περιφέρειας Κρήτης, κατέγραψε όλες τις παθογένειες του ιστορικού ναού, ενώ παράλληλα ήρθε να επιβεβαιώσει την τεχνική αρτιότητα και την ευρηματική προσέγγιση της αμέσως προηγούμενης αποκατάστασης που εκτελέστηκε σχεδόν μισό αιώνα πίσω με τα εξαιρετικά πενιχρά μέσα της εποχής.
Ο επιστημονικός υπεύθυνος του μεγάλου αυτού ερευνητικού έργου, που φέρει τη σφραγίδα του Μετσόβιου Πολυτεχνείου κ. Βλ. Κουμούσης σημείωσε: «Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στον ναό κατά το παρελθόν βοήθησαν σημαντικά στη διατήρηση και εξασφάλιση του μνημείου, εξαντλώντας τις τεχνικές δυνατότητες της εποχής τους». Παράλληλα αναφερόμενος στις εργασίες που έπονται περιέγραψε τον τρόπο παρέμβασης που θα ακολουθήσει για να λυθούν δύο βασικά προβλήματα.
Το πρώτο είναι οι σωρευμένες βλάβες του ναού και κυρίως των κωδωνοστασίων λόγω των συχνών σεισμικών καταπονήσεων που οφείλονται στη γειτνίαση της Κρήτης με το ελληνικό τόξο διάρρηξης των σεισμοτεκτονικών πλακών που εκτείνεται από τη δυτική ηπειρωτική Ελλάδα μέχρι τη Ρόδο. Το δεύτερο είναι φθορές που παρουσιάζει από την ανερχόμενη υγρασία, το θαλάσσιο περιβάλλον, την ατμοσφαιρική ρύπανση και την επίδραση μιας σειράς περιβαλλοντικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν με τις μηχανικές φθορές.
Τα έργα που δρομολογούνται
Όπως εξήγησε κατά την πρόσφατη κάθοδο του ο κ. Κουμούσης οι προτεινόμενες επεμβάσεις θα γίνουν υπό το πρίσμα της διατήρησης της αυθεντικότητας του, μέσω της διατήρησης και επαναχρησιμοποίησης κατά το δυνατόν περισσότερων αυθεντικών αρχιτεκτονικών μελών του ναού. Επίσης θα γίνει η χρήση παραδοσιακών υλικών και όπου αυτά κρίνονται ανεπαρκή, θα χρησιμοποιούνται δοκιμασμένα υλικά και σύγχρονες, συμβατές μέθοδοι.
Στο πλαίσιο αυτό προβλέπεται μεταξύ άλλων ότι «τα μέτρα ενίσχυσης που προτείνονται κατατείνουν στην κατά το δυνατόν ενίσχυση του ναού και των κωδωνοστασίων, ώστε να αντεπεξέλθουν πληρέστερα στις καταπονήσεις μελλοντικών σεισμών και περιβαλλοντικών δράσεων, χωρίς να αλλοιωθεί ο μνημειακός χαρακτήρας. Προβλέπεται αποκάλυψη θεμελίων για ενίσχυση με ενεμάτωση και κατασκευή στραγγιστηρίου. Καθαίρεση όλων των επιχρισμάτων εξωτερικά και εσωτερικά, όπου δεν υπάρχει αγιογράφηση, ενεμάτωση στα σημεία αυτά με χαμηλή πίεση.
Καθαίρεση των επιχρισμάτων των κιόνων στο εσωτερικό του ναού, περίδεση της λιθοδομής με ινοπλέγματα ανόργανης μήτρας και συντήρηση των υφιστάμενων μεταλλικών περιδέσεων, σύμφωνα με τις προδιαγραφές που αναφέρονται στο αντίστοιχο σχέδιο. Πλήρης αποκάλυψη εξωραχίου ημικυλινδρικής θολοδομίας κεντρικών κλιτών μετά την αποκεράμωση και αφαίρεση της πλήρωσης μεταξύ κεραμιδιών και εξωραχίου. Εσωτερικά του ναού, ενίσχυση των τεσσάρων κεντρικών τόξων και των σφενδονίων του κεντρικού κλίτους με ζεύγη ελκυστήρων από ανοξείδωτο χάλυβα.
Οι επεμβάσεις που αφορούν στη θεμελίωση του κτηρίου εστιάζονται στην εξωτερική περίμετρο και αφορούν αφενός εργασίες αποστραγγιστικές και αφετέρου εργασίες ενεμάτωσης. Πιο συγκεκριμένα, για την αντιμετώπιση της ανερχόμενης υγρασίας είναι απαραίτητη η κατασκευή περιμετρικής αποστραγγιστικής τάφρου με διάτρητο σωλήνα για την απομάκρυνση των υδάτων.
Λόγω της καθοδικής κλίσης του εδαφικού στρώματος μάργας από νότο προς βορρά και της αντίστοιχης προσβολής του κτηρίου από τα υπόγεια ύδατα από τη νότια πλευρά, καθώς και της ύπαρξης υπόγειων κατασκευών στη βορειοδυτική γωνία του ναού, προτείνεται η τάφρος να διαμορφωθεί κατά μήκος της νότιας, ανατολικής και σε τμήμα της βόρειας και δυτικής πλευράς.
Το θαύμα της χειρωνακτικής αποκατάστασης
Τα σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία μάς δίνουν τη δυνατότητα χειρουργικών καταμετρήσεων και εξαιρετικά άρτιων αποτελεσμάτων αποκατάστασης, αλλά στη μακρινή δεκαετία του ‘70, όλα αυτά γίνονταν χειρωνακτικά. Γι αυτό και η αναστήλωση του καμπαναριού του Αγίου Μηνά, που είχε υποστεί βαρύτατα πλήγματα ως προς τη στατικότητα του, είναι ένα πολύ σημαντικό γεγονός για την εποχή, που υπήρχαν τόσο πενιχρά τεχνικά μέσα και ήταν υψηλού ρίσκου επικινδυνότητας το εγχείρημα της χειρωνακτικής αποκατάστασής του σε ύψος 32 μέτρων.
Ο ένας από τους πρωταγωνιστές του σπουδαίου αυτού εγχειρήματος, ο αντιδήμαρχος Μανόλης Βασιλάκης, μας περιγράφει ότι η διαδρομή του σπουδαίου αυτού εγχειρήματος, ξεκίνησε όταν το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Μηνά έστειλε, στις 16 Μαρτίου1974, στις εφημερίδες του Ηρακλείου ανακοίνωση, με την οποία καλούσε σε εκδήλωση ενδιαφέροντος για την ανάληψη της μελέτης καθαίρεσης και ανακατασκευής των κωδωνοστασίων του Ναού από το Α’ γείσωμα μέχρι την κορυφή.
Όπως εξηγεί, «ένα μόνο γραφείο κατέθεσε σχετική αίτηση. Το αποτελούσαν τρεις νέοι τότε μηχανικοί, που είχαν σπουδάσει μαζί στο Πολυτεχνείο του Αννοβέρου: ο Γιάννης Περτσελάκης, αρχιτέκτων, και οι αδελφοί πολιτικοί μηχανικοί Μανόλης και Νίκος Βασιλάκης. Ο Γιάννης Περτσελάκης πέθανε πριν 10 ακριβώς χρόνια, έχοντας εκπονήσει σημαντικές μελέτες, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές, και τεύχη με πρωτότυπες προτάσεις για θέματα του Δήμου Ηρακλείου.
Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, έχοντας επίγνωση των δυσκολιών, δικαιολογημένα δίσταζε να αναθέσει τη μελέτη σε νέους μηχανικούς. Καθώς περνούσε ο καιρός χωρίς κάποια ειδοποίηση εκ μέρους του, συντάξαμε, μετά από πρόταση του Περτσελάκη, τεχνική έκθεση, που περιλάμβανε φωτογραφίες, στοιχειώδη ανάλυση της υπάρχουσας τότε κατάστασης και πρόταση δύο εναλλακτικών λύσεων (προένταση και πυρήνα από οπλισμένο σκυρόδεμα) με τρίτη την εκτέλεση των εργασιών καθαίρεσης και ανακατασκευής.
Μετά από λίγο καιρό, ο καθηγητής κ. Θεοδόσης Τάσιος, που συμμετείχε σε συνέδριο στο Ηράκλειο και παρακλήθηκε από τον μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Ευγένιο Α’ να δει την έκθεσή μας, γνωμοδότησε υπέρ της ανάθεσης της μελέτης, κάτι που υλοποίησε άμεσα το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο. Η ανάθεση αφορούσε στην καθαίρεση και ανακατασκευή των κωδωνοστασίων, άφηνε όμως το περιθώριο εξέτασης ενδεχομένων εναλλακτικών λύσεων. Σε αντίθεση με το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, ο Αρχιεπίσκοπος Ευγένιος μάς ενεθάρρυνε να αναζητήσομε εναλλακτικές λύσεις.
Προδιαγραφές δεν υπήρχαν. Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων δεν είχε ακόμα συσταθεί ενώ η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, απαντώντας σε σχετικό ερώτημα του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου, δήλωσε αναρμοδιότητα για τον Ναό, καθώς ήταν μεταγενέστερος του 1830. Θέμα έκδοσης οικοδομικής αδείας δεν ετέθη. Η Εκκλησία της Κρήτης δεν διέθετε Τεχνική Υπηρεσία. Ο έλεγχος της μελέτης ανατέθηκε στην Τεχνική Υπηρεσία του Οργανισμού Διοικήσεως Εκκλησιαστικής Περιουσίας (ΟΔΕΠ) της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Καθώς δεν υπήρχαν προδιαγραφές ούτε οδηγίες από κάποια εποπτεύουσα αρχή, είχαμε την ευθύνη και την ελευθέρια να ορίσομε τα περιεχόμενα και το εύρος της μελέτης. Κινηθήκαμε σε δυο κατευθύνσεις: απευθυνθήκαμε αφ’ ενός σε άτομα που θα μπορούσαν να μας δώσουν πληροφορίες και συμβουλές και προχωρήσαμε αφ’ ετέρου σ’ όλες τις προκαταρκτικές εργασίες και δοκιμές που μπορούσαν να γίνουν με τα μέσα της εποχής.
Την επομένη της συνάντησης για την παρουσίαση της έκθεσής μας, ο καθηγητής κ. Τάσιος ανέβηκε μαζί μας στα κωδωνοστάσια και μας έδωσε πλήθος πολύτιμων συμβουλών. Ακολούθησαν συναντήσεις με συνάδελφους καθώς και με εμπειροτέχνες εργολάβους που είχαν εργασθεί στο παρελθόν στον Ναό.
Πρώτο μέλημα ήταν η τοποθέτηση σκαλωσιάς, που θα χρησίμευε τόσο στην αποτύπωση των κωδωνοστασίων όσο και στην εκτέλεση των εργασιών. Τοποθετήθηκε από τη «Βιοσώλ» στο βόρειο κωδωνοστάσιο, από το Α’ γείσωμα και πάνω, μια άνετη και ασφαλής σκαλωσιά.
Η καταγραφή και ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης περιέλαβε:
Εργαστηριακούς ελέγχους των δομικών υλικών, που δεν ήταν μόνο οι πωρόλιθοι αλλά και συμπαγή τούβλα. Οι πωρόλιθοι είχαν αντοχές από 130 έως 230 kg/cm2, τα τούβλα, που ήταν διαφόρων τύπων, από 90 έως 416 kg/cm2, όταν οι προδιαγραφές για το οπλισμένο σκυρόδεμα των οικοδομών απαιτούσαν 225 kg/cm2. Μία γεώτρηση δίπλα σε κάθε κωδωνοστάσιο για την έρευνα του εδάφους θεμελιώσεως.
Βρέθηκε ασβεστολιθική μάργα, κάτω από την οποία υπάρχει σκληρή άργιλος. Μετρήσεις μικροδονήσεων από τον πολιτικό μηχανικό κ. Γιάννη Σμπώκο, απεσταλμένο του τότε δόκτορος Παναγιώτη Καρύδη”.
Το «μυστήριο» της ανάρτησης των κωδωνοστασίων
Και συνεχίζει ο Μανόλης Βασιλάκης:
“Ακολούθως έγινε αποτύπωση και σχεδίαση των όψεων των κωδωνοστασίων από τον Γιάννη Περτσελάκη, την οποία συμπλήρωσε ο αείμνηστος αρχιτέκτων Μανόλης Κατζηλάκης, σχεδιάζοντας έναν προς έναν τους λίθους του βόρειου κωδωνοστασίου από το Α’ γείσωμα και πάνω. Έγινε καταγραφή των βλαβών για κάθε λίθο: οι πωρόλιθοι είχαν υποστεί διάβρωση από επιδράσεις του περιβάλλοντος, το ίδιο και τα μεταλλικά στοιχεία. Σύνδεσμοι από σίδηρο μεταξύ των πωρολίθων, που είχαν διαβρωθεί, είχαν προξενήσει ρηγματώσεις ή διάσπαση των λίθων.
Μας είχε εντυπωσιάσει η μετατόπιση, λόγω σεισμού, των τόξων των κωδωνοστασίων στο ύψος της ανάρτησης των κωδώνων, συμμετρική στα δυο κωδωνοστάσια και τόσο μεγάλη, ώστε να είναι ορατή από τον δρόμο.
Αδυνατούσαμε να ερμηνεύσομε μια οριζόντια ρωγμή στη βάση του Β’ γεισώματος, που διέτρεχε και τις 4 όψεις. Το μυστήριο λύθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών, όταν εντοπίσαμε ένα σίδερο μασίφ, διαστάσεων, αν θυμάμαι καλά, 4Χ2 εκ. που είχε τοποθετηθεί ως σενάζ στη βάση του Β’ γεισώματος, είχε διασταλεί λόγω οξείδωσης και σήκωνε όλο το κωδωνοστάσιο από κει και πάνω.
Για το στατικό και αντισεισμικό έλεγχο, ο Νίκος Βασιλάκης υπολόγισε το κωδωνοστάσιο προσομοιώνοντάς το με ράβδο αποτελούμενη από δυο τμήματα με ομοιόμορφα κατανεμημένη μάζα: ένα αμφίπακτο από τα θεμέλια μέχρι το Α’ γείσωμα και έναν πρόβολο από κει και πάνω. Η περίοδος ταλάντωσης, που υπολογίστηκε δεν απείχε από αυτήν που προέκυψε από τις μετρήσεις των μικροδονήσεων. Οι υπολογισμοί έγιναν με τη βοήθεια μιας απλής αριθμομηχανής.
Ηλεκτρονικούς υπολογιστές δεν είχαμε ακόμα. Είχαμε μόλις περάσει από τους λογαριθμικούς κανόνες στα «κομπιουτεράκια». Από τους υπολογισμούς προέκυπτε υπέρβαση των εφελκυστικών και διατμητικών τάσεων που είχαν θεωρηθεί ανεκτές.
Άρα χρειαζόταν ενίσχυση και επιλέχθηκε να δίνει με τη διάνοιξη οπών για την τοποθέτηση ράβδων οπλισμού από ανοξείδωτο χάλυβα και πλήρωση με τσιμεντενέσεις, επειδή δεν αλλοιώνει την εμφάνιση των κωδωνοστασίων, δεν προσθέτει βάρος και δεν επηρεάζει ιδιαίτερα τα αντισεισμικά χαρακτηριστικά. Ο Γιάννης Περτσελάκης αναζήτησε θέσεις για τη διάνοιξη των οπών μέσα από τη συνεχώς μεταβαλλόμενη διατομή των κωδωνοστασίων.
Η διάνοιξη των οπών προβλημάτιζε τους εργολάβους, επειδή δεν υπήρχε κατάλληλο γι’ αυτή την εργασία μηχάνημα. Δεν υπήρξε καμία συμμετοχή στην αρχική αλλά ούτε και στην επαναληπτική δημοπρασία.
Ο συνάδελφος Χαρίτος Παπαδάκης, που εργαζόταν τότε στη Φρανκφούρτη, μας ενημέρωσε ότι η ATLAS COPCO θα παρουσίαζε στην προσεχή έκθεση δομικών μηχανημάτων του Μονάχου ένα διατρητικό μηχάνημα. Την έκθεση επισκέφτηκε ο Περτσελάκης. Παρουσιάστηκε το PIXIE, ένα ελαφρό μηχάνημα, που προοριζόταν για διάνοιξη οπών μέχρι βάθους 60 εκ.
Αποφασίστηκε να διαχωριστεί η διάνοιξη των οπών από τις άλλες εργασίες και να διερευνηθεί το θέμα σε συνεργασία με την ATLAS COPCO ΕΛΛΑΣ. Έμπειροι τεχνικοί της εταιρείας κατόρθωσαν να αναπροσαρμόσουν το μηχάνημα, ώστε να ανοίγει οπές μεγάλου βάθους.
Η επόμενη δημοπρασία ήταν επιτυχής. Το έργο ανατέθηκε σε κοινοπραξία των μηχανικών Ευάγγελου Φωτεινάκη, Μανόλη Κουμπενάκη και Μιχάλη Μαραγκάκη με τον εμπειροτέχνη εργολάβο Γιώργο Καστρινάκη, πεπειραμένο λιθοξόο, που επωμίστηκε και το κύριο βάρος των εργασιών. Κύριοι βοηθοί του ο Νίκος Κτιστάκης και ο Φώτης Καστρινάκης, ο μόνος εκ των τριών που είναι σήμερα στη ζωή.
Αφού προχώρησαν οι εργασίες αποκατάστασης της λιθοδομής, διανοίχτηκαν, με χειριστή τον κ. Στέργιο Καραγιώργο, οι οπές με διάμετρο 46 χιλιοστών και μήκος που έφτασε μέχρι και 16 μέτρα χωρίς άξια λόγου απόκλιση ή άλλο πρόβλημα. Τα μήκη των οπών κάθε στάθμης ήταν διαφορετικά μεταξύ τους, για ν’ αποφευχθεί απότομη μεταβολή της ακαμψίας των κωδωνοστασίων.
Στις οπές τοποθετήθηκε ανοξείδωτος χάλυβας σε κομμάτια μήκους 3 μέτρων, που συγκολλήθηκαν επιτόπου. Ακολούθησαν τσιμεντενέσεις με χειροκίνητη αντλία.
Από τη μελέτη ενίσχυσης του τρούλου αξίζει να αναφερθεί η ελαφρά προένταση της βάσης του τρούλου, μια πρόταση του συνάδελφου Θαλή Αυδή από τη Θεσσαλονίκη, που υλοποίησαν οι Αθηναίοι αδελφοί Ζαβολιάρη. Το καλώδιο τοποθετήθηκε εξωτερικά με στόχο να βελτιωθεί η εντατική κατάσταση, που παρουσίαζε εφελκυσμό, να κλείσουν τυχόν ρωγμές και σε περίπτωση σεισμού να συγκρατήσει και να επαναφέρει τη βάση του τρούλου.
Η απόφαση έγκρισης της προμελέτης του τρούλου από τον ΟΔΕΠ αναφέρει: “Εγκρίνομεν την εν θέματι υποβληθείσαν προμελέτην και εξαίρομεν την προσπάθειαν των μελετητών τόσον δια την αρτιότητα της μελέτης όσον και δια την ευσυνειδησίαν με την οποίαν ειργάσθησαν”.
Μπορεί όλα αυτά τα χρόνια που μεσολάβησαν από την ολοκλήρωση των εργασιών που αναφέραμε να προχώρησε η διάβρωση των δομικών στοιχείων, που κάνει μια νέα επέμβαση απαραίτητη, όμως είναι γεγονός ότι ενισχύσαμε τον Ναό: με τον οπλισμό με ανοξείδωτο χάλυβα δώσαμε στα κωδωνοστάσια τη δυνατότητα παραλαβής εφελκυστικών και διατμητικών τάσεων, με τις τσιμεντενέσεις ενισχύσαμε το κονίαμα που συνδέει τους λίθους, μέτρο στην ίδια κατεύθυνση με τα ενέματα κονιαμάτων που προβλέπει η μελέτη του ΕΜΠ. Βελτιώσαμε τη διαφραγματική λειτουργία της στέγης κατασκευάζοντας πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα».