Πολύς λόγος γίνεται τα χρόνια της κρίσης σχετικά με το ότι, μετά τον Ανδρέα Παπανδρέου, από την πολιτική σκηνή της χώρας απουσιάζει ο ηγέτης εκείνος, που θα έχει την ικανότητα και τη βούληση να λύσει τα πολλά προβλήματά της. Κάποιοι, βέβαια, επεκτείνουν τα πράγματα ακόμα πιο πέρα και θεωρούν ότι ο ισχυρός ηγέτης, αυτός που ονομάζουν «χαρισματικό», απουσιάζει γενικώς από τον δυτικό κόσμο.
Έτσι, κάποιοι-δυστυχώς- έχουν φτάσει στο σημείο να θεωρούν ως «χαρισματικούς» ηγέτες ανθρώπους σαν τον Ερντογάν ή τον Πούτιν, δηλαδή ηγέτες που δεν μπορούν να θεωρηθούν δημοκράτες, υπό την έννοια που κατανοούμε τη δημοκρατία στην Ευρώπη. Γενικώς, θα λέγαμε ότι υπάρχει μια σύγχυση, όσον αφορά την έννοια του «χαρισματικού» ηγέτη.
Ας ξεκινήσουμε από την ίδια τη λ. «χαρισματικός», η οποία σημαίνει τον άνθρωπο που έχει πολλά χαρίσματα, πολλά προσόντα και φυσικά ή επίκτητα προτερήματα. Χαρισματικός ηγέτης, επομένως, είναι ο ηγέτης (εν προκειμένω ο πολιτικός) που διαθέτει πολλά χαρίσματα και ξεχωριστές ικανότητες, ώστε να επηρεάζει τα πλήθη: να τα εμπνέει, να τα χειραγωγεί, να τα κατευθύνει, να τα ελκύει. Το γεγονός αυτό, όμως, δεν αρκεί, για να αποσαφηνίσει την έννοια του «χαρισματικού» ηγέτη.
Διότι δεν αρκεί κάποιος να έχει το χάρισμα και την ικανότητα να επηρεάζει τα πλήθη. Και όντως κάποιος μπορεί, μόνο και μόνο επειδή είναι καπάτσος και «τσαμπουκάς», να το «παίξει» ηγέτης και να κερδίσει τον κόσμο, που συχνά θεωρεί τη μαγκιά και την καπατσοσύνη ηγετική ικανότητα, την οποία μπορεί να εμπιστευθεί. Πολλοί άνθρωποι δεν χρειάζεται καθόλου να σκεφτούν αν κάποιος έχει τα ηγετικά «χαρίσματα».
Απλώς αποδέχονται ένα μύθο περί το πρόσωπο του «ηγέτη», τον οποίο τεχνηέντως έχει καλλιεργήσει η «αυλή» που τον περιβάλλει ή ο οποίος δημιουργήθηκε λόγω συγκυριακών καταστάσεων. Η ιδέα του “χαρισματικού ηγέτη” είναι τις πιο πολλές φορές πλαστή. Το “χάρισμα”, δηλαδή, δεν είναι τόσο ένα έμφυτο χαρακτηριστικό ενός πολιτικού, όσο κάτι που αποδίδεται σε αυτόν από τους άλλους, σε σχέση πάντοτε με την προϊστορία του, με τις ιστορικές περιστάσεις και με τις προσδοκίες και το επίπεδο των ανθρώπων που τον ακολουθούν.
Επ’ αυτού σημαντικός είναι ο ρόλος που μπορούν να παίξουν σήμερα τα Μέσα προβολής και ενημέρωσης, τα οποία κυριολεκτικά κατασκευάζουν την εικόνα του «χαρισματικού» ηγέτη. Με άλλα λόγια, ο «χαρισματικός» ηγέτης δεν έχει κάποια υπερφυσικά χαρίσματα, κάποιες υπερφυσικές δυνάμεις. Τα οποιαδήποτε ηγετικά προσόντα του αναγνωρίζονται μέσα στον πολιτικό στίβο. Θα λέγαμε ότι στην περίπτωσή του ισχύει το του αρχαίου σοφού: «Αρχή άνδρα δείκνυσι», δηλ. η άσκηση της εξουσίας αναδεικνύει το ποιόν του ανδρός και εν προκειμένω του πολιτικού ανδρός.
Το ίδιο περίπου λέει και ο Σοφοκλής δια στόματος του Κρέοντα στην τραγωδία «Αντιγόνη»: «Αδύνατο να μάθεις ανθρώπου κανενός φρόνημα, γνώμη και ψυχή, προτού ν’ ακονιστεί στην εξουσία και στο νόμο» (στ. 175-177). Ωστόσο, οι άνθρωποι, μέσα στις δυσκολίες τους και ανάλογα με τις προσδοκίες τους, συχνά ψάχνουν και βρίσκουν ένα Μεσσία, στον οποίο αποδίδουν «μυθικές» ικανότητες, αναδεικνύοντάς τον, χωρίς περίσκεψη αλλά μόνο με το θυμικό της στιγμής και τις πρόσκαιρες ανάγκες τους, ως «χαρισματικό» ηγέτη.
Δεν αρκεί, επομένως, να μπορεί ένας πολιτικός ηγέτης να κατευθύνει, να ελέγχει και να ελκύει το λαό. Αυτό μπορεί να είναι (και είναι) τις πιο πολλές φορές επικίνδυνο.
Επικίνδυνο, επειδή οι μάζες εύκολα χειραγωγούνται από τέτοιας λογής ηγέτες και μπορούν να οδηγηθούν ακόμη και σε ομαδική παράκρουση, αρκεί να δουλέψει καλά ο μηχανισμός προπαγάνδας, τον οποίο οι «χαρισματικοί» ηγέτες και οι παρατρεχάμενοί τους γνωρίζουν να χρησιμοποιούν πολύ καλά. Χαρισματικός ηγέτης δεν είναι αυτός που χειραγωγεί, παρασύρει και ελέγχει τις μάζες, δεν ταυτίζεται δηλαδή το «χάρισμα» με την δυνατότητα παραπλάνησης ούτε και ο χαρισματικός με τον λαοπλάνο.
Ο Χίτλερ π.χ. μπορούμε να δεχτούμε ότι ήταν «χαρισματικός», υπό την έννοια ότι συσπείρωνε και ήλεγχε τα πλήθη. Ήταν όμως στ’ αλήθεια «χαρισματικός» μόνο και μόνο επειδή χειραγωγούσε και ήλεγχε το γερμανικό λαό; Ασφαλώς και δεν ήταν, όταν μάλιστα στηριζόταν στο φόβο, στη βία, στο χαφιεδισμό και στη συστηματική προπαγάνδα.
Διότι δεν φτάνει η γοητεία που ασκεί πάνω στο παραληρούν πλήθος η παρουσία και η ρητορική δεινότητα του ηγέτη ούτε και οι «μυθικές», μεσσιανικές και σωτηριολογικές ιδιότητες που του αποδίδονται και που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά, για να μετατρέψουν τους ανθρώπους σε μάζα, σε πιστούς, σε οπαδούς, σε υπηκόους και σε αγέλη, δηλαδή σε εύκολα χειραγωγούμενο όχλο, ώστε ο ηγέτης και οι περί αυτόν να νέμονται την εξουσία. Ο αληθινά χαρισματικός ηγέτης αναδεικνύεται, όπως είπαμε, με τα έργα και τις πολιτικές του επιλογές, όπως αναδείχτηκε, για παράδειγμα, ο Τσώρτσιλ στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ωστόσο, οι επιλογές αυτές, για να είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, θα πρέπει να λαμβάνονται από έναν ηγέτη που διαθέτει, εκτός από τη δύναμη να συνεγείρει και να συναγείρει τα πλήθη, και άλλες ιδιότητες και προσόντα, όπως: «ακεραιότητα, ευφυία, ευφράδεια, συλλογικό πνεύμα, ευθυκρισία, ανήσυχο πνεύμα, θέληση να ακούσουν διαφορετικές απόψεις, την ικανότητα να απορροφούν πληροφορίες, ευελιξία, καλή μνήμη, θάρρος, όραμα, ενσυναίσθηση και ακατάβλητη ενεργητικότητα και, κυρίως, την ικανότητα να πείθουν τους άλλους και να επιδιώκουν -και να επιτυγχάνουν- συναινέσεις.
Αυτό το τελευταίο είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί, όπως αποδεικνύει το βιβλίο, οι πραγματικά επιτυχημένοι ηγέτες δεν είναι αυτοί που ξέρουν τι πρέπει να κάνουν και αποφασίζουν για όλα, αλλά αυτοί που ανοίγουν το δρόμο σε αποφάσεις άλλων και κατορθώνουν να συγκεράσουν απόψεις αντιπάλων». (Θοδωρής Γεωργακόπουλος, Ο μύθος του «ισχυρού ηγέτη», εφημ. Καθημερινή, 07/ο4/2017).
Εμείς, λοιπόν, οι απλοί πολίτες ας είμαστε πολύ προσεκτικοί μπροστά στους παρουσιαζόμενους ως «χαρισματικούς» ηγέτες, ειδικά σήμερα που, στις δύσκολες συγκυρίες που ζούμε, αναζητούμε τον ισχυρό ηγέτη, που θα λύσει τα προβλήματά μας.
Οι μύθοι εύκολα φωλιάζουν στην καρδιά και στο νου των ανθρώπων, ειδικά σε δύσκολες περιστάσεις. Φοβού τους Μεσσίες της πολιτικής, φοβού κάθε εμφανιζόμενο ως σωτήρα της χώρας. Στις δημοκρατίες υπάρχουν οι θεσμοί, υπάρχουν και οι πολίτες, που δεν είναι μάζα αλλά πρόσωπα.
Αυτοί έχουν τον πρώτο λόγο. Οι ηγέτες με «μυθικά» και μεσσιανικά χαρακτηριστικά είναι κατά κανόνα λαϊκιστές, που μόνο επιφανειακά σέβονται και τους δημοκρατικούς θεσμούς και τους πολίτες. Αυτό που έχει να κάνει ο σκεπτόμενος πολίτης είναι να τους απομυθοποιήσει, ώστε να αποκαλυφθεί ο «βασιλιάς γυμνός», χωρίς το μυθικό φωτοστέφανο και το βασιλικό μανδύα του «χαρισματικού» ηγέτη.