Με μια λιτή τελετή χθες το απόγευμα, ο έφιππος Άγιος Μηνάς επαναπατρίστηκε στο Μεγάλο Κάστρο που τον υποδέχτηκε με ανοικτή καρδιά στη χαρά και τη συγκίνηση. Πρόκειται για την ξενιτεμένη εικόνα του προστάτη του Μεγάλου Κάστρου, που αποκτήθηκε πριν από δύο εβδομάδες σε δημοπρασία γερμανικού οίκου ανήμερα της γιορτής του την ώρα μάλιστα που ηχούσαν οι καμπάνες του Εσπερινού στο Ναό. Την εικόνα υποδέχτηκε χθες στις 5.00 το απόγευμα ο Σεβασμιώτατος Αρχιεπίσκοπος Κρήτης μαζί με τους ιερείς του Αγίου Μηνά στην είσοδο του Μητροπολιτικού Ναού.
Την εικόνα παρέδωσαν ο δωρητής κ. Μιχάλης Κρασάκης και η σύζυγός του στα χέρια του Αρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Ειρηναίου προκειμένου να τοποθετηθεί στον Ιερό Μητροπολιτικό μας Ναό. Ακολούθησε Εσπερινός και η Παράκληση του Αγίου Μηνά, ενώ σήμερα το πρωί θα τελεστεί Θεία Λειτουργία. Για μερικές ημέρες η εικόνα θα παραμείνει στον μεγάλο ναό και στη συνέχεια θα τοποθετηθεί μόνιμα στον μικρό ναό του Αγίου Μηνά.
Σε δηλώσεις του χθες ο δωρητής Μιχάλης Κρασάκης τόνισε μεταξύ άλλων ότι «για τη σύζυγό μου και για εμένα είναι μία πολύ συγκινητική στιγμή, διότι συνδράμαμε με τη βοήθεια ορισμένων φίλων, όπως του Νίκου Ψιλάκη, να εξασφαλίσουμε την εικόνα και να τη φέρουμε εδώ στον τόπο της, στο σπίτι της.
Μας δίνει πολύ μεγάλη χαρά αυτή η στιγμή και ελπίζω να συμβαίνει το ίδιο και στους πιστούς. Τις επόμενες μέρες που θα μπορέσουν να προσκυνήσουν την εικόνα, πιστεύω ότι θα μπορέσουν να καταλάβουν πόσο σημαντική είναι αυτή η στιγμή». Αντίστοιχα ο
ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Nίκος Ψιλάκης υπογράμμισε ότι “την εικόνα είχα την ευτυχία και την ευλογία να την εντοπίσω στον κατάλογο των προς δημοπράτηση εικόνων στον Ντίσελντορφ, ύστερα από μία φιλική χειρονομία του φίλου μου του Ευτύχη του Τζιρτζιλάκη. Ο Μιχάλης Κρασάκης, με την εμπειρία του ως ιστορικός τέχνης και δημοσιογράφος, κατάφερε να δράσει άμεσα και αποτελεσματικά. Είναι μία από τις ευτυχείς στιγμές, γιατί η εικόνα αυτή είναι ένα κειμήλιο.
Ένα κειμήλιο που μας έρχεται από τον σκοτεινό 18ο αιώνα, όπου παρατηρείται μια γενική υποχώρηση της τέχνης και της αγιογραφίας, η οποία είχε ανθίσει μέχρι τον προηγούμενο αιώνα στην Κρήτη. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή προέλευση της εικόνας, αλλά διαισθητικά όλοι και με βάση τις ενδείξεις ειδικότερων, η εικόνα πρέπει να προέρχεται από την Κρήτη και να είναι προϊόν λαϊκής ευλάβειας, καθότι εικονίζει τον Άγιο Μηνά με μία λαϊκότροπη τεχνοτροπία, που είναι σημαντική γιατί αποτυπώνει το κλίμα της εποχής. Οι στρατιωτικοί Άγιοι στα χρόνια της σκλαβιάς ενσάρκωναν το όραμα και το όνειρο μαζί”.
Μέχρι το 1923 η εικόνα βρισκόταν στην Ελλάδα
Σύμφωνα με τη διαβεβαίωση του γερμανικού οίκου δημοπρασιών, η εν λόγω εικόνα βρισκόταν μέχρι πρόσφατα στην Ελβετία, σε ιδιωτική συλλογή. Παραμένει, όμως, άγνωστο πότε και πώς βρέθηκε εκεί, αφού μέχρι το 1923 βρισκόταν στην Ελλάδα, όπως μαρτυρεί πρόχειρη ενθύμηση γραμμένη με μολύβι στην πίσω πλευρά της.
Δυστυχώς, η φθορά του ξύλου (κυρίως απανθρακώσεις) δεν επιτρέπει προς το παρόν την πλήρη ανάγνωση της ενθύμησης. Προφανώς, κάποιος ιερέας ή ιδιώτης θεώρησε σκόπιμο να καταγράψει κάποιο ιδιαίτερο γεγονός, μάλλον εκκλησιαστικό, αφού ανάμεσα στα ελάχιστα τμήματα που κατέστη δυνατόν να διαβαστούν περιλαμβάνεται πιθανότατα και η λέξη «Παναγιώτατος», σαφής αναφορά στον Οικουμενικό Πατριάρχη. Ο γραφέας της ενθύμησης ήταν άνθρωπος χωρίς ιδιαίτερες γραμματικές γνώσεις, όπως φαίνεται από τον γραφικό χαρακτήρα και την ορθογραφία του.
Τι απεικονίζει η εικόνα
Ο Άγιος Μηνάς εικονίζεται έφιππος στο κέντρο της εικόνας και στο βάθος διακρίνεται μια τοιχισμένη παραθαλάσσια πόλη. Ο άγιος φέρει τη γνωστή στρατιωτική του ενδυμασία με μωβ πέπλο που ανεμίζει πίσω από το άλογο το οποίο καλπάζει. Με το δεξί του χέρι κρατά το χαλινάρι του λευκού αλόγου και με το αριστερό μακρύ δόρυ.
Γύρω από το κεντρικό θέμα υπάρχουν δέκα εικονίδια, δεξιά τα θαύματα του Αγίου και αριστερά το μαρτύριό του. Σύμφωνα με την τεχνική έκθεση της κ. Μαρτίνας Κρασάκη, η εικόνα χρονολογείται στα μέσα του 18ου αιώνα. Αν και δεν είναι γνωστός ο τόπος προέλευσης και δεν υπάρχει υπογραφή καλλιτέχνη, κάποιες ενδείξεις οδηγούν σε Κρητικό αγιογραφικό εργαστήριο, δεδομένου ότι εκείνη την εποχή μόλις είχε καθιερωθεί ο Άγιος Μηνάς ως πολιούχος του Μεγάλου Κάστρου.
Το ιστορικό της επιστροφής
Η εικόνα δημοσιεύτηκε στον κατάλογο των έργων που επρόκειτο να δημοπρατηθούν στις 10 Νοεμβρίου του 2018, από γνωστό οίκο δημοπρασιών του Ντίσελντορφ. Ο κατάλογος αυτός, που περιελάμβανε 1353 εικόνες από τη Ρωσία και την Ελλάδα, βρέθηκε στα χέρια του κ. Ευτύχη Τζιρτζιλάκη, στο Ρέθυμνο.
Ο κ. Τζιρτζιλάκης τον έστειλε στον συγγραφέα κ. Νίκο Ψιλάκη, ο οποίος και εντόπισε την εικόνα του Αγίου Μηνά και έσπευσε να ενημερώσει τον φίλο του και καλό γνώστη της διεθνούς αγοράς έργων τέχνης κ. Κρασάκη. Ακολούθησε σχετική ανάρτηση στο διαδίκτυο με αποτέλεσμα να κινητοποιηθούν ευαίσθητοι πολίτες και να ενημερωθεί σχετικά ο προϊστάμενος του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Μηνά Ηρακλείου π. Εμμ. Σταυρουλάκης, ο οποίος έδειξε αμέσως εξαιρετικό ενδιαφέρον για το γεγονός.
Τελικά, στις 6.00 το απόγευμα της 10ης Νοεμβρίου 2018 ο κ. Κρασάκης κατάφερνε να αποκτήσει την εικόνα και πήρε την απόφαση να την αφιερώσει στον πολιούχο Άγιο της γενέτειράς του.
Η τεχνική έκθεση της εικόνας
«Σπάνια εικόνα μεγάλων διαστάσεων του 18ου αιώνα» είναι χωρίς αμφιβολία η εικόνα που από χθες βρίσκεται στον Άγιο Μηνά, σύμφωνα με τη συντηρήτρια έργων ζωγραφικής κ. Μαρτίνα Κρασάκη. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει σε σχετικό κείμενό της στο οποίο αποτιμά την κατάσταση της εικόνας, «πρόκειται για αγιογραφία, διαστάσεων 49,3 Χ 37,3 εκ., ανυπόγραφη και αχρονολόγητη, που είναι δομημένη πάνω σε ξύλο, το οποίο προέρχεται πιθανότατα από κωνοφόρο δέντρο. Το πάχος του ξύλου κυμαίνεται από 2,4 έως 3,3 εκ. Το ξύλινο υπόστρωμα, το οποίο προετοιμάστηκε με ζωική κόλλα και γύψο και επιστρώθηκε με χρυσό χρώμα, χαρακτηρίζεται από ελαφρά κοιλότητα.
Τα χρησιμοποιούμενα υλικά είναι χρωστικές ουσίες με πρόσμιξη κρόκου αυγού και πιθανόν φυσικών ελαίων. Σε πολλές περιοχές της ζωγραφικής επιφάνειας του έργου, ακόμη και εκεί όπου τα χρωματικά στρώματα δεν παρουσιάζουν διαφάνεια, διαπιστώνεται, ακόμη και με γυμνό οφθαλμό, η ύπαρξη εγχάρακτης σχεδιαστικής προετοιμασίας. Το σκαρίφημα πραγματοποιήθηκε με αιχμηρό αντικείμενο.
Οι διαπιστούμενες φθορές, με τμηματικές χρωματικές αποκολλήσεις, ελαφρές απανθρακώσεις, ιδιαίτερα στο κάτω τμήμα της εικόνας, που προκλήθηκαν πιθανώς από φλόγες κεριών, και οι εν μέρει απώλειες σχεδιαστικών περιγραμμάτων, δεν επηρεάζουν αισθητικά, ούτε την κεντρική παράσταση με την μορφή του Αγίου ούτε τα δέκα εικονίδια από τη ζωή και το μαρτύριό του. Αντιθέτως, προσδίδουν στην εικόνα μία ενιαία χρωματική ζέση. Δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη εμφανών επιζωγραφίσεων των περασμένων αιώνων.
Δεν εφαρμόστηκε καμία φυσικοχημική μέθοδος και δεν ελήφθησαν από το έργο δείγματα του ξύλινου υποστρώματος ή των χρωματικών στρωμάτων. Αποφεύχθηκε ηθελημένα ακόμη και ο επιφανειακός καθαρισμός, ο οποίος συνηθίζεται ως πρώτο στάδιο για τη συντήρηση έργων ζωγραφικής. Στόχος ήταν να παραμείνει άθικτη η αυθεντική κατάσταση της αγίας εικόνας, τη χρονική στιγμή απόκτησής της.
Η παρούσα μελέτη βασίστηκε αποκλειστικά και μόνο στη χρησιμοποίηση τεχνικών οργάνων εξέτασης. Πραγματοποιήθηκε έτσι εφαρμογή υπεριώδους και υπέρυθρης προσπίπτουσας ακτινοβολίας, άνευ χρήσεως ακτινών Χ. Η υπεριώδης εξέταση με όργανα ανάκλασης και φθορισμού, η υπέρυθρη εξέταση καθώς και η επιφανειακή μικροσκοπία δεν αποκάλυψαν υπογραφή ή ίχνη υπογραφής ή χρονολογίας.
Παρά τούτο, διάφορα συγκριτικά στοιχεία σε σχέση με άλλα έργα της ιδίας περιόδου συνηγορούν στην ορθότητα της υπόθεσης του εξειδικευμένου σε παλαιές εικόνες γερμανικού οίκου δημοπρασιών, από τον οποίο αποκτήθηκε η εικόνα του Αγίου Μηνά, ότι πρόκειται για «σπάνια εικόνα μεγάλων διαστάσεων του 18ου αιώνα».