Η ρήση του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα Φίοντορ Νοστογιέφσκι “Το θαύμα πηγάζει από την πίστη” βρήκε την καλύτερή του δικαίωση πριν από λίγες ημέρες όταν ο Ιερός Ναός του Αγίου Μηνά αποκτούσε σε δημοπρασία μια ξενιτεμένη εικόνα του Άρχοντα του Μεγάλου Κάστρου, την ώρα ακριβώς που ηχούσαν οι καμπάνες του Ναού για τον εσπερινό.
Πρόκειται για μια εικόνα διαστάσεων 38Χ49 εκ., την οποία ο γερμανικός οίκος που την δημοπράτησε χρονολογεί στον 18ο αιώνα.
Όπως τόνισε στην “Π” ο πατέρας Εμμανουήλ Σταυρουλάκης, πρωτοπρεσβύτερος του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Μηνά, “είναι μια ανεπίγραφη εικόνα που ομοιάζει με την τεχνοτροπία του Γεώργιου Καστροφύλακα”.
Ο συγκεκριμένος αγιογράφος, ο Γεώργιος Καστροφύλακας, ή Τζώρτζης, γεννήθηκε στο Ηράκλειο και εργάστηκε μεταξύ του 1723 και του 1758 στη γενέτειρά του και στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά.
Μάλιστα στον παλιό Άγιο Μηνά του Ηρακλείου βρίσκονται μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του.
“Είμαστε επιφυλακτικοί-υπογράμμισε ο πρωτοπρεσβύτερος του Ιερού Ναού-ακριβώς γιατί είναι ανεπίγραφος, για αυτό όταν αφιχθεί στο Ηράκλειο θα την εξετάσουν ειδικοί για να αποφανθούν.
Να δουν δηλαδή αν είναι έργο του Καστροφύλακα. Αν δεν υπάρχουν στοιχεία, δεν γνωρίζουμε, για παράδειγμα, αν κλάπηκε, αν έφυγε από το Ηρακλειο κ.λπ. Πάντως η συγκεκριμένη δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο του 1800, με τις εικόνες που έχει ο Ναός”.
Η εικόνα του Αγίου αναμένεται στο Ηράκλειο μέχρι και την επόμενη εβδόμάδα, οπότε και μετά την εξέτασή της από τους ειδικούς θα δοθούν οι όποιες απαντήσεις.
Πώς εντοπίστηκε η εικόνα
Μια σειρά αλληλουχιών και συμπτώσεων βοήθησαν ώστε η ξενιτεμένη εικόνα του Αγίου Μηνά να φτάσει …στον Ιερό Ναό του Αγίου Μηνά. Την εικόνα εντόπισε ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, ο οποίος ενημερώθηκε από τον φίλο του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη.
Από το άνέβασμα ενός συγκινητικού κειμένου στα σόσιαλ μίντια ενημερώθηκαν οι ιερείς και κατόπιν κάποιοι Έλληνες στη Γερμανία και ακολούθησε το ευτυχές αποτελεσμα.
“Είναι -σημείωνε μεταξύ άλλων πριν κάποιο διάστημα στον προσωπικό του λογαριασμό στο facebook ο Νίκος Ψιλάκης- μια από τις 1053 (!) εικόνες της Ορθοδοξίας που θα δημοπρατηθούν εκείνη τη μέρα. Οι περισσότερες προέρχονται από τη Ρωσία, οι υπόλοιπες από την Ελλάδα και ελάχιστες από άλλες βαλκανικές χώρες.
Δεν γνωρίζω τίποτα για τούτη την εικόνα του Αγίου Μηνά πέρα από τη χρονολόγηση που δίνει ο Οίκος Δημοπρασιών: 18ος αιώνας. Και είναι αλήθεια ότι έχει όλα τα χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης. Αιώνας πολιτιστικής παρακμής ο 18ος, με τις συνέπειες της οθωμανικής κατοχής να επηρεάζουν κάθε μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας και, πρωτίστως, τη θρησκευτική τέχνη. Μικρές εστίες που δραστηριοποιούνται σε όλο τον ελληνικό χώρο αναλαμβάνουν να συντηρήσουν με κάθε τρόπο μια μεγάλη παράδοση, ωστόσο η βυζαντινή τέχνη δεν θα επιστρέψει ποτέ στην άνθηση που είχε γνωρίσει κατά την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης.
Άγνωστο αν η εικόνα προέρχεται από την Κρήτη ή από κάποιαν άλλη περιοχή. Ο Άγιος εικονίζεται σε προχωρημένη ηλικία και γύρω (δεξιά, αριστερά και κάτω) βλέπομε δέκα μικρότερα εικονίδια με στιγμές από το μαρτύριό του. Στην πάνω μεριά της ο Χριστός. Προβαίνει μέσα από τις νεφέλες και κοιτάζει τον άγιό του.
Με συγκίνησε η εικόνα (διαστάσεις 38 Χ49 εκ). Είναι ένα ακόμη σπουδαίο κειμήλιο που καθρεφτίζει μιαν ολόκληρη εποχή. Την αγωνία των προγόνων να κρατήσουν τα ιερά και τα όσια. Τους ζωγράφους που με τις μικρές τους δυνάμεις προσπαθούσαν να προσεγγίσουν το θείο.
Κοιτάζω τον προστάτη του Μεγάλου Κάστρου σε τούτη την ξενιτεμένη εικόνα κι έρχονται στο μυαλό μου τα βάσανα της Ρωμιοσύνης. Μικρά εργαστήρια, μικρά συνάφια, αγιογράφοι χωρίς μαθητεία κοντά σε μεγάλους δασκάλους. Άραγε πού ζωγραφίστηκε; Σε ποιο εργαστήρι; Ποιος πιστός εκπλήρωσε το τάμα του στον αγέρωχο άγιο; Σε ποια εκκλησία πρόσφερε την εικόνα; Ερωτήματα που δεν θ’ απαντηθούν. Και το πιο σπουδαίο: Πότε και πώς ξενιτεύτηκε; Πότε και πώς ξενιτεύτηκαν οι χιλιάδες λατρευτικές εικόνες που κατακλύζουν σήμερα τον κόσμο;
Και θυμάμαι την ιστορία του δικού μας του τόπου… Οι εικόνες του Αγίου Μηνά που γνωρίζομε σήμερα στην Κρήτη είναι κυρίως αυτής της εποχής. Τότε μόνο επέτρεψαν οι οθωμανικές αρχές στον χριστιανικό πληθυσμό του Μεγάλου Κάστρου να αποκτήσει δικό του ναό, τον σημερινό μικρό Άγιο Μηνά. Οι υπόλοιπες 130 και πλέον εκκλησίες της πόλης είχαν γίνει τζαμιά, λουτρά, αποθήκες, μαγαζιά, εργαστήρια.
Όχι, δεν μας φταίνε οι ξένοι. Ούτε οι Οίκοι Δημοπρασιών. Αν θέλομε να δούμε τον φταίχτη, πρέπει να κοιτάξομε γύρω μας. Η πολιτιστική πολιτική που ασκήθηκε από συστάσεως του νέου Ελληνικού Κράτους. Οι γενιές που αδιαφόρησαν. Ίσως κι εκείνες που αδιαφορούν”.