Ολοκληρώνεται αυτές τις ημέρες η εφετινή έρευνα στην Τουρκογειτονιά των Αρχανών, όπου από δεκαετίες το ζεύγος Γιάννη και Έφης Σακελλαράκη έχει ξεκινήσει την αποκάλυψη του ομώνυμου μινωικού ανακτόρου.
Οι εργασίες της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, επανεκκίνησαν ουσιαστικά τον προηγούμενο Ιούλιο, υπό τη διεύθυνση της επίτιμης διευθύντριας Αρχαιοτήτων δρος Έφης Σακελλαράκη, η οποία μετά από πολλά χρόνια επέστρεψε με την επιστημονική ομάδα της στις Αρχάνες.
Πρόκειται για την εκκίνηση ενός νέου τριετούς ερευνητικού προγράμματος στο ανάκτορο των Αρχανών, που έχει σκοπό την ανάδειξη και την περαιτέρω διερεύνηση άγνωστων τμημάτων του ανακτόρου. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι το ανακτορικό συγκρότημα που έχει εντοπιστεί στον πυρήνα της σημερινής ιστορικής κωμόπολης των Αρχανών, επεκτείνεται προς όλες τις κατευθύνσεις, γύρω από τον αρχικώς ανασκαμμένο πυρήνα του, ο οποίος πρωτοήρθε στο φως στα μέσα της δεκαετία του 1960, από τον αείμνηστο καθηγητή Γιάννη Σακελλαράκη.
Η έρευνα επικεντρώνεται φέτος στη βόρεια πτέρυγα του υφιστάμενου ανακτορικού συγκροτήματος, σε οικόπεδα που οι ανασκαφείς εξαγόρασαν προ δεκαετιών και ενσωμάτωσαν στον αρχαιολογικό χώρο.
Πολυπληθής ομάδα αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων συντηρητών και εξειδικευμένων τεχνιτών εργάζεται συστηματικά και αθόρυβα υπό την καθοδήγηση της Έφης Σακελλαράκη. Στην ανασκαφή συμμετέχουν και οι αρχαιολόγοι Περσεφόνη Ξυλούρη και Δημήτρης Κοκκινάκος.
Συγκινητική είναι και η παρουσία των παλαιών τεχνιτών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που συμμετέχουν στην ανασκαφή, οι οποίοι υπερηφανεύονται για την «αποφοίτησή» τους από τη «Σχολή Σακελλαράκη», τα χρόνια της πολυετούς Διεύθυνσης του σπουδαίου αρχαιολόγου στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου και στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Στο πλευρό της ανασκαφέως Έφης Σακελλαράκη βρίσκεται η Περιφέρεια Κρήτης και προσωπικά ο από ετών φίλος Σταύρος Αρναουτάκης, ο οποίος έχει κάθε λόγο να χαίρεται για την επανέναρξη των αρχαιολογικών ανασκαφών στις Αρχάνες.
Τις προηγούμενες ημέρες μάλιστα ο Στ. Αρναουτάκης, συνοδευόμενος από τον εντεταλμένο στον πολιτισμό περιφερειακό σύμβουλο Κώστα Φασουλάκη και τον ειδικό σύμβουλο σε θέματα μνημείων αρχαιολόγο δρ. Γιώργο Τζωράκη επισκέφτηκαν την ανασκαφή, ξεναγήθηκαν από την κ. Σακελλαράκη και συζήτησαν για τις προοπτικές και τα προβλήματα του αρχαιολογικού χώρου.
Οι εργασίες συνεπικουρούνται, επιπλέον, και από τον Δήμο Αρχανών – Αστερουσίων, ο οποίος παρέχει κάθε δυνατή διευκόλυνση στο έργο της ανασκαφής. Πρόκειται κατ’ ουσίαν για μια από τις σημαντικότερες -αν όχι τη σημαντικότερη- ανασκαφή των τελευταίων χρόνων στην Κρήτη, καθώς διερευνάται μια σπουδαία αρχαιολογική θέση των μινωικών χρόνων και μάλιστα ανακτορική.
Το ανάκτορο των Αρχανών, η ανακάλυψη του οποίου πραγματοποιήθηκε, ήδη από τη δεκαετία του 1960, ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων μινωικών ανακτόρων της Κρήτης, όπως εκείνων της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και της Ζάκρου.
Αν και μόνο μικρό τμήμα του συγκροτήματος έχει αποκαλυφθεί, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα του εκτείνεται κάτω από τον σύγχρονο οικισμό, το μινωικό ανάκτορο των Αρχανών θεωρείται από τα μεγαλοπρεπέστερα της Κρήτης, με μέγεθος και πολυτέλεια που περιγράφονται από τους ανασκαφείς ως αντίστοιχα του ανακτόρου της Κνωσού.
Τα κύρια αρχιτεκτονικά, μορφολογικά και λοιπά χαρακτηριστικά του ενέταξαν μάλιστα εξ αρχής το συγκρότημα των Αρχανών στην κατηγορία των παραδειγμάτων με τα αυστηρά ανακτορικά χαρακτηριστικά (όπως μέγεθος, πολυτέλεια, τοιχοποιία, κεντρική αυλή κλπ) πριν τα κριτήριο αυτά αρχίσουν να αμβλύνονται δραστικά με αποτέλεσμα την κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των ανακτόρων.
Επιπλέον, η συνέχιση των εργασιών αναμένεται να αποδώσει σημαντικά αποτελέσματα και πλήθος επιστημονικών ειδήσεων, καθώς το ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών, σύμφωνα με τα έως τώρα τουλάχιστον δεδομένα, εμφανίζεται από την έρευνα του ως «ασύλητο», ανέγγιχτο δηλαδή εν πολλοίς από τυμβωρύχους και αρχαιοκάπηλους, κάτι που αποτελεί εξαιρετικά σπάνια περίπτωση για αντίστοιχης σημασίας αρχαιολογικές θέσεις.
Φαίνεται μάλιστα ότι το ανάκτορο των Αρχανών βρισκόταν σε πλήρη λειτουργία και χρήση, μέχρι σχεδόν και την τελική καταστροφή του. Αυτό σημαίνει ότι δεν είχε προηγηθεί κάποια μακρόχρονη ερήμωση και λεηλασία του και πως, όταν το συγκρότημα καταστράφηκε εν μέρει από την πυρκαγιά και κατέρρευσε, το περιεχόμενό του εγκλωβίστηκε στα ερείπια. Με αυτό το δεδομένο η αποκάλυψη πραγματικών θησαυρών με την αρχαιολογική και την κυριολεκτική σημασία του όρου, είναι παραπάνω από βάσιμη.
Ιδίως οι μελλοντικές ανασκαφές είναι βέβαιο ότι υπόσχονται να πουν πολλά για το μινωικό ανάκτορο των Αρχανών, το οποίο στο σύνολό του καλύπτεται από την πανέμορφη σύγχρονη κωμόπολη. Κανένας όμως δε βιάζεται γι’ αυτό. Όπως άλλωστε έλεγε πάντα ο Γιάννης Σακελλάρακης, ο πρώτος ανασκαφέας του χώρου, έχει την ίδια αξία ένα μινωικό δωμάτιο, ακόμη και ανακτορικό, με μια σύγχρονη λουλουδιασμένη αυλή των Αρχανών!
Οι μινωικές Αρχάνες
Είναι γνωστή η αρχαιολογική σημασία των Αρχανών, που συγκαταλέγονται μεταξύ των σπουδαιότερων αρχαιολογικών τόπων της Κρήτης. Αποτελούν, άλλωστε, ένα μοναδικό ικανοποιητικά ερευνημένο έως τώρα σύνολο, που εκτός από το ανακτορικό συγκρότημα, έχει ακόμη να επιδείξει ιερά, νεκροταφεία, οικιστικές και βιοτεχνικές εγκαταστάσεις. Είναι άλλωστε γνωστή η σημασία του ιερού βουνού του Γιούχτα, που δεσπόζει στην περιοχή και του σπουδαίου ιερού που ερευνάται, παράλληλα, στην κορυφή του.
Εντυπωσιάζει, επιπλέον, ο πλούτος του περίφημου και διαχρονικού νεκροταφείου στον παρακείμενο λόφο Φουρνί, με διάρκεια χρήσης από το 2400 έως το 1200 π.X, που απέδωσε πλήθος ταφών, ηγεμόνων, όπως της μυκηναίας πριγκίπισσας και απλών ανθρώπων, με ασύλληπτη ποικιλία και ποιότητα ταφικών προσφορών και κτερισμάτων, τα οποία αποδεικνύουν τον πλούτο των κατοίκων των Αρχανών, τον βαθμό οργάνωσης της κοινωνικής ζωής αλλά και τις εξωτερικές σχέσεις του τόπου με άλλους μεγάλους πολιτισμούς της εποχής.
Σπουδαίο θεωρείται και το εύρημα της ανθρωποθυσίας στον ανεξάρτητο τριμερή ναό στα Ανεμόσπηλια, που ερμηνεύτηκε εξ αρχής ως η ύστατη ενέργεια των κατοίκων να εξευμενίσουν τις χθόνιες δυνάμεις που ταλάνιζαν και τότε τους ανθρώπους. Η σεισμική καταστροφή του Ναού που επακολούθησε εγκλώβισε τους ιερείς και το θύμα τους μέσα στα ερείπια του ναού, καθιστώντας μάταιη τελικά την ασυνήθιστη αυτή και ακραία ιεροπραξία τους.
Τον εξέχοντα ρόλο της περιοχής των Αρχανών στους μινωικούς χρόνους, υπογραμμίζει ακόμη η παρουσία κι άλλων αξιόλογων μινωικών θέσεων όπως του Μεγάρου στο Βαθύπετρο, νότια των Αρχανών, με το πασίγνωστο και καλύτερα σωζόμενο μινωικό σταφυλοπιεστήριο της Κρήτης, καθώς και το κτήριο στο Αλωνάκι, πάνω σε βασικούς δρόμους που ένωναν την Κνωσό με την περιοχή και την νότια Κρήτη.
Σποραδικά ακόμη ευρήματα, τμήματα οικισμών, εργαστηρίων νεκροταφείων και ιερών σπηλαίων τονίζουν τη διαχρονική σημασία των Αρχανών που συνεχίζεται αδιάσπαστα σχεδόν από τότε έως σήμερα.
Το ανάκτορο των Αρχανών
Το ανάκτορο των Αρχανών ακόμη και πριν την αποκάλυψή του είχε υποτεθεί από τον Α. Έβανς, που αναζητούσε στην περιοχή το «Θερινό Ανάκτορο των Ηγεμόνων της Κνωσού». Η άποψη αυτή, αν και ξεπερασμένη σήμερα, είναι δηλωτική της σύνδεσης των Αρχανών με το ανάκτορο και τη δυναστεία της Κνωσού, όπως άλλωστε και μόνο η άμεση γειτνίαση των δύο χώρων αναπόφευκτα υπαινίσσεται. Η ευρύτερη περιοχή βρίσκεται εξάλλου «στη σκιά» του Γιούχτα, του ιερού όρους των Μινωιτών και του Κρηταγενούς Δία.
Το Ανάκτορο των Αρχανών θα μπορούσε να αποτελεί ενδιαίτημα και έδρα ενός μέλους της βασιλικής δυναστείας της Κνωσού, για την άσκηση ελέγχου μιας ασυνήθιστα πλούσιας περιοχής, κρίσιμης για την ευστάθεια του καθεστώτος:
Εντυπωσιακά, όπως και σήμερα γόνιμης για αγροτικές καλλιέργειες, στρατηγικά κρίσιμης ως εποπτεύουσας κύριους δρόμους για την συγκοινωνία της Κνωσού με την νότια ακτή και μοναδικά πλούσιας σε πολύτιμους υδάτινους πόρους, που διαχρονικά επέλυαν το οξύ πρόβλημα λειψυδρίας της βόρειας κεντρικής ακτής (όπως απέδειξε περίτρανα χιλιετίες μετά ο Μοροζίνι).
Το ρωμαλέο τριώροφο οικοδόμημα φαίνεται πως καταλαμβάνει έκταση παρόμοια με εκείνου της Κνωσού, φέρει δε και πολλές εξωτερικές ομοιότητες στην κατασκευή του. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της ανασκαφής του ο αείμνηστος καθηγητής Γ. Σακελλαράκης είχε εντοπίσει την είσοδο του ανακτόρου, το Αρχείο του, τμήμα της κεντρικής αυλής, τμήματα του θεατρικού χώρου και ένα συμπαγές οικοδόμημα χτισμένο «ισοδομικά» με καλά λαξευμένους μεγάλους πωρόλιθους, εκλεπτυσμένα δάπεδα, ξύλινους κίονες και εντυπωσιακές ξυλοδεσιές.
Ευανάγνωστη υπήρξε όμως εξ αρχής η λατρευτική χρήση του συγκροτήματος, από το οποίο ανασύρθηκε ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός τελετουργικών αντικειμένων και βωμών για την τέλεση των ιεροτελεστιών. Πλήθος κινητών αντικειμένων, όπως λ.χ. ο περίφημος «οικίσκος των Αρχανών» (πήλινο ομοίωμα διώροφου σπιτιού) εικονογραφούν τα κείμενα για τον μινωικό πολιτισμό και κοσμούν από τότε τις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.
ΕΓΙΝΕ Η ΑΡΧΗ ΓΙΑ ΤΑ “ΑΔΥΤΑ” ΤΟΥ ΑΝΑΚΤΟΡΟΥ: Τα εξαιρετικής σημασίας ευρήματα που ήρθαν φέτος στο φως
Οι εφετινές έρευνες που ξεκίνησαν τον περασμένο Ιούλιο και ολοκληρώνονται σύντομα, εστίασαν στο βόρειο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, βόρεια και σε επαφή με το ήδη ανασκαμμένο τμήμα του ανακτόρου. Η έρευνα πιστοποίησε την εικαζόμενη προέκταση του συγκροτήματος και προς αυτή την κατεύθυνση, αποκαλύπτοντας άριστης ποιότητας τοιχοποιίες της λεγόμενης τελικής φάσης του ανακτόρου, το οποίο καταστράφηκε περίπου το 1600 π.Χ.
Πρόκειται για την ίδια διώροφη πτέρυγα του ανακτόρου, στην οποία οι τελευταίες έρευνες είχαν αποδώσει δύο μεγάλα δωμάτια, κατάμεστα με πιθάρια και άλλα αγγεία γεμάτα με πρώτες ύλες και άλλα αγαθά (καρπούς, λάδια, υφάσματα κλπ).
Το εύρημα ερμηνεύτηκε από το ζεύγος Σακελλαράκη ως πρόχειρη συγκέντρωση των αγαθών που φυλάσσονταν στο Ανάκτορο, προκειμένου αυτά να προφυλαχτούν από μια επερχόμενη καταστροφή, η οποία ήρθε τελικά και κατέστρεψε το ανάκτορο, τμήμα του οποίου παραδόθηκε στις φλόγες. Και αν οι παρακείμενοι χώροι ερμηνευτήκαν ως αποθηκευτικοί της καθημερινής ζωής του συγκροτήματος, έστω και κατά την τελευταία φάση του, η εφετινή έρευνα φαίνεται πως άρχισε να εισέρχεται στα «άδυτα» του Ανακτόρου:
Ένα ολόκληρο συγκρότημα, εξαιρετικής κατασκευής και εκλέπτυνσης, με ασυνήθιστα μεγάλη χρήση γυψολίθου και τοιχογραφημένου κονιάματος, στοιχείων που μαρτυρούν μεγάλη πολυτέλεια, έχει αρχίσει να έρχεται στο φως.
Ενδεικτική είναι και η καλή διατήρηση των ερειπίων που υπερβαίνουν το ύψος των 2 μέτρων. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του ευρήματος είναι πάντως η πυκνή παρουσία πήλινων διατοιχισμάτων που γεμίζουν το εσωτερικό των δωματίων, δημιουργώντας ποικίλων μεγεθών και σχημάτων «θήκες», η λειτουργία των οποίων δεν έχει διευκρινιστεί προς το παρόν.
Σύμφωνα με την ανασκαφέα, η εικόνα του χώρου αλλά και τα σχετικά ευρήματα, παραπέμπουν αναπόφευκτα στα «Ιερά Θησαυροφυλάκια» της Κνωσού, στα οποία ο S.A. Evans εντόπισε τις Θεές των Όφεων και κάποια από τα πολυτιμότερα ευρήματα της Κνωσού.
Με τα έως τώρα δεδομένα πάντως, οι εν λόγω χώροι στο ανάκτορο των Αρχανών εντοπίζονται άδειοι, γεγονός που ίσως δηλώνει ότι πρόλαβαν να εκκενωθούν πριν την τελική καταστροφή, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα τμήματα του ανακτόρου που βρίσκονται πλήρεις. Η εικασία αυτή εάν ευσταθεί, είναι ενδεχομένως δηλωτική του είδους και της αξίας των έως τότε φυλασσόμενων στις «θήκες» αντικειμένων.
Η συνεχιζόμενη έρευνα αλλά και η μελέτη που θα ακολουθήσει, θα αποδείξει εάν αυτή η ομοιότητα των χώρων της Κνωσού και των Αρχανών, υποδηλώνει και αντίστοιχο χαρακτήρα και λειτουργία.
Για το λόγο αυτό η κ. Εφη Σακελλαράκη απευθύνθηκε ήδη σε επιστήμονες του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), ώστε να ξεκινήσουν άμεσα οι αναλύσεις των καμένων οργανικών υλών που εντοπίζονται σε μεγάλες ποσότητες στο χώρο, καθώς και σε αρχιτέκτονες από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο για την μελέτη και ανάλυση των ιδιαίτερων τοιχοποιιών και των πλίθινων διατοιχισμάτων που ήρθαν φέτος στο φως.