Στις 31 Οκτωβρίου 1946 στην αίθουσα του Εφετείου Αθηνών, ξεκίνησε η δίκη των σφαγέων της Κρήτης Στρατηγών Μπρούνο Μπρόγερ και Φρειδερίκου Γουλιέλμου Μίλερ. Τριάντα εφτά ήταν οι μάρτυρες κατηγορίας και έξι οι μάρτυρες υπεράσπισης.
Πρώτος μάρτυρας κατηγορίας κατέθεσε ο Αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος Ψαλιδάκης. Μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας ήταν ο Μενέλαος Λιγνός, ο πρώην Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Επίσκοπος Χανίων Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, ο Αρχηγός Πετρακογιώργης, ο μηχανικός Νικόλαος Πίκουλας, η διερμηνέας της Γερμανικής Αστυνομίας Ρεθύμνου τα κατοχικά χρόνια Νίνα Κωνσταντίνου Κουκλινού κ.α.
Μεταξύ των επτά μαρτύρων υπεράσπισης των ανθρωπόμορφων τεράτων, πέντε ήταν Γερμανοί και δύο Έλληνες. Ο ένας από τους Έλληνες ήταν ο διορισμένος από τις αρχές κατοχής Νομάρχης Ηρακλείου και δικηγόρος Εμμανουήλ Ξανθάκης και ο άλλος ήταν Θεσσαλονικιός και ονομάζονταν Κωνσταντίνος Ρεκανάτης.
Η δίκη κράτησε σαράντα ημέρες. Ξεκίνησε στις 31 Οκτωβρίου 1946 και τελείωσε στις 9 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Το Δικαστήριο δίκασε και καταδίκασε τους Γερμανούς Στρατηγούς σε θάνατο. Εκτελέστηκαν στην Αίγινα στις 20 Μαΐου 1947, ανήμερα της έκτης επετείου της Μάχης της Κρήτης.
Τα πρακτικά της δίκης αποτελούνται από 176 δακτυλογραφημένες σελίδες διαστάσεων 30Χ17 εκατοστών και αντίγραφό τους βρίσκεται στο αρχείο του γράφοντα.
Ο Στρατηγός Μπρούνο Μπρόγερ ήταν Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» από τις 20 Σεπτεμβρίου 1942 ως τις 26 Ιουνίου 1944, (αντικαθιστώντας τον Στρατηγό Αντρέ).
Ο Φρειδερίκος Μίλερ ήταν διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» από τις 27 Ιουνίου 1944 ως τις 30 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, (αντικαθιστώντας τον Στρατηγό Μπρόγερ).
Τον Σεπτέμβριο του 1943 που πυρπολήθηκαν τα χωριά της Βιάννου και της Κάτω Ιεράπετρας, ο Μίλερ ήταν Διοικητής των κατοχικών στρατευμάτων των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου.
Στοιχεία από τη ζωή και της δράσης της Νίνας Κουκλινού, αντλούμε από το αφιέρωμα της Εύας Λαδιά στην εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα με ημερομηνία 21 Αυγούστου 2019. Γράφει η σπουδαία δημοσιογράφος και λογοτέχνης:
“Η Κωνσταντίνα Κουκλινού γεννήθηκε στις Ελένες Αμαρίου το 1925. Γνωστή η οικογένειά της για τις αρχοντικές της καταβολές της έδωσε σπάνια μόρφωση για την εποχή της. Αυτό στάθηκε δίκοπο μαχαίρι για την νεαρή κοπέλα σε χρόνια δίσεκτα.
Εκτός από φωτεινό πνεύμα η Νίνα όπως την έλεγαν οι δικοί της και οι φίλοι της διέθετε και φυσική ομορφιά, ώστε δεν περνούσε ποτέ απαρατήρητη. Εκτός των άλλων είχε και μια έμφυτη διάθεση για το καλό και το ωραίο. Θα μπορούσαν τη Νίνα να φέρνουν παράδειγμα όσοι θέλανε να δώσουν τον ορισμό της «μερακλίνας» κοπελιάς. Λάτρευε τις παραδόσεις του τόπου της και ιδιαίτερα την κρητική μουσική.
Όταν η τοπική κοινωνία την είδε να αναλαμβάνει καθήκοντα στη Γκεστάπο, δακτυλογράφου και μεταφράστριας ξαφνιάστηκε στην αρχή, σήκωσε τους ώμους αδιάφορα στη συνέχεια. Εύκολο το σχόλιο που έσταζε χολή στα χείλη, αλλά σε κάθε δύσκολη ώρα στη Νίνα κατέφευγαν όσοι ήθελαν να ξεμπερδέψουν ανθρώπους τους από τα ναζιστικά κολαστήρια. Κι εκείνη έκανε ό,τι μπορούσε με μεγάλη προθυμία. Κανένας δεν ήξερε το ρόλο της όμορφης αυτής κοπέλας που η ζωή της μοιάζει μυθιστόρημα.
Το μεγάλο της μυστικό ήξεραν μόνον εκείνη, ο Χρίστος Τζιφάκης που την είχε στείλει στη θέση αυτή και ο καλός της Γιώργης Γκόγκας ένα αληθινό παλικάρι στέλεχος της Αντίστασης.
Η αλήθεια είναι ότι ξαφνιάστηκε η Νίνα όταν της πρότεινε την τόσο επικίνδυνη αποστολή ο Χρίστος Τζιφάκης μόλις άρχισε να οργανώνεται η Εθνική Αντίσταση. Δεν ήταν μόνο η γνώμη του κόσμου που την απασχολούσε, ήταν οι δικοί της που δεν ήξερε πως θα το δεχτούν… Αν φανταστούμε την ατμόσφαιρα της εποχής θα καταλάβουμε το μέγεθος της θυσίας αυτής της γυναίκας… Ποιος θα έβλεπε με θετικό βλέμμα μια «συνεργάτιδα» των Γερμανών;
Από την άλλη ήταν η πλέον κατάλληλη να βοηθήσει την Αντίσταση.
Μορφωμένη, πανέξυπνη, γοητευτική, θα μπορούσε να προλάβει κάποια συνέπεια από αδυναμία πατριώτη να αντέξει στα βασανιστήρια. Ήταν σε θέση που γνώριζε τα σχέδια των κατακτητών.
Κι έτσι άρχισε ο Γολγοθάς της Νίνας Κουκλινού, που κανένας δεν αναγνώρισε ποτέ για να της χαρίσει όσο ζούσε την πολυπόθητη ανάσταση…».
Η Εύα Λαδιά αναφέρεται στη Νίνα Κουκλινού και σε άλλα άρθρα της στην αξιόλογη σελίδα που διατηρεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τίτλο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΡΕΘΥΜΝΟ.
Η Νίνα Κουκλινού πέθανε στην Αθήνα στις 27 Ιανουαρίου 2014. Ο Στέφανος Ευθ. Αντωνακάκης, από τη θέση του Προέδρου της Ομοσπονδίας σωματείων επαρχίας Αμαρίου, αποχαιρέτησε την ηρωίδα λέγοντας μεταξύ άλλων και τα εξής:
“Έφυγε στις 27 -1-2014 η Γκόγκα-Κουκλινού Κωνσταντίνα, σε ηλικία 89 χρόνων, για τη γειτονιά των αγγέλων και κηδεύτηκε στις 28-1-2014 στο Κοιμητήριο του Ζωγράφου παρουσία συγγενών και φίλων. Η εκλιπούσα καταγόταν από τις Ελένες Αμαρίου και ήταν σύζυγος του αειμνήστου Γεωργίου Γκόγκα με καταγωγή της μητέρας του Ελένης Τσαχάκη από το Χορδάκι Αμαρίου ,που κι αυτός έφυγε στις 3 Οκτωβρίου 2012.
Μαζί με τον μετέπειτα σύζυγό της συμμετείχε στην ομάδα του Πετρακογιώργη και αγωνίζεται για τον κοινό σκοπό που είναι η αντίσταση και ο διωγμός του κατακτητή στα ηρωικά χρόνια της αντίστασης. Το 1953 παντρεύεται τον πολυτάλαντο Γεώργιο Γκόγκα και αποκτούν μαζί δύο κόρες, την Ελένη και την Αργυρώ.
Φεύγουν από το χωριό μετά τον πόλεμο και θέλησαν με την πανέμορφη, μερακλού και γλωσσομαθή γυναίκα του Νίνα Κουκλινού να ασχοληθούν στην Αθήνα πια στην αρχή με το εμπόριο ηλεκτρικών συσκευών και ύστερα με τη μέθοδο και τη διαδικασία ηχογραφήσεων της Κρητικής Μουσικής την οποία λάτρευαν και οι δυο…».
Στη διάρκεια της δίκης των Γερμανών Στρατηγών Μίλερ και Μπρόγερ, η Νίνα Κουκλινού κατέθεσε ως μάρτυρας κατηγορίας. Η κατάθεση της Νίνας Κουκλινού, καταγράφηκε στα πρακτικά της δίκης και αναφέρει τα εξής:
«Μεθ’ό κατά διαταγήν του Προέδρου προσήλθεν έτερος μάρτυς όστις ερωτηθείς περί της ταυτότητός του κ.λ.π., απήντησεν ότι ονομάζεται:
ΝΙΝΑ θυγ. ΚΩΝΣΤ. ΚΟΥΚΛΙΝΟΥ, εγεννήθη εις Ρέθυμνον και κατοικεί εκεί, ετών 21, οικοκυρά και Χριστιανή Ορθόδοξος.
Ωρκίσθη επί του Ιερού Ευαγγελίου κατά τα άρθρα 85 της Στρατ. Ποιν. Νομ. και 121 και 391 της Κοιν. Ποιν. Νομοθ. Εξετασθείσα δε καταθέτει τα εξής:
Πλην των όσων έχω καταθέσει εν τη εις Κρήτην γινομένην προανάκρισιν, εν συνεχεία εκείνων καταθέτω και τα εξής: Όσα πρόκειται να εκθέσω εις το Δικαστήριον σας γνωρίζω εξ ιδίας αντιλήψεως τα περισσότερα καθ’όσον υπήρξα διερμηνέας εις την Γερμανικήν Αστυνομίαν Ρεθύμνης, από Γερμανούς δε στρατιώτας είχον μάθει τότε ότι ο Μύλλερ είχε δώσει εντολήν δια την καταστροφήν της περιοχής Αμαρίου και ιδίως του Γερακαρίου, γεγονότα τα οποία συνέβησαν κατ’Αύγουστον του 1944.
Εις την περιοχήν ταύτην κατά το ανωτέρω χρονικόν διάστημα εξετελέσθησαν 53 άτομα, εις Καρδάκι 20 άτομα και Άνω Μέρος 12 άτομα, καθώς επίσης και εις άλλα χωρία, τούτο δε έμαθον από τους ίδιους τους χωρικούς με τους οποίους ήλθον εις επαφήν με τας ανωτέρω εκτελέσεις. Συγκεκριμένως ενθυμούμαι καλώς ότι εις Γερακάρι 32 κατοίκους τους συνεκέντρωσαν εις ένα σπίτι όπου και τους εξετέλεσαν.
Τούτους δε είχον διαλέξει από το σύνολον των κατοίκων, τους οποίους είχον συγκεντρώσει εις το σχολείον του χωρίου, η δε διαλογή αύτη εγένετο από έναν κατάλογον τον οποίον εξεφώνουν, τους υπολοίπους εκ των κατοίκων του Γερακαρίου έστειλον εις Ρέθυμνον και ως καλώς ενθυμούμαι τους συνεκέντρωσαν εις την τοποθεσίαν Φορτέτσα, εξ αυτών αριθμόν τινά εξετέλεσαν , τους δε υπολοίπους ενέκλεισαν εις το στρατόπεδον αιχμαλώτων.
Μετά τούτο κατέστρεψαν τελείως το χωρίον, εις το οποίον δεν έμειναν παρά, μόνον γωνίες σπιτιών όρθιες. Εις τα ανωτέρω μέρη πλην της αστυνομίας της Γερμανικής είχε πάει και πολύς στρατός, την δε διαταγήν της καταστροφής των, ως γνωρίζω, και εκ στόματος Γερμανών στρατιωτών και εξ όλων των κατοίκων της περιοχής, είχε εκδώσει ο Στρατηγός Μύλλερ. Κατ’ερωτήσεις του Βασιλικού Επιτρόπου η μάρτυς απαντά:
Εγώ υπηρέτησα ως διερμηνεύς εις την Γερμανικήν Αστυνομίαν Ρεθύμνης από την αρχήν της κατοχής μέχρι της αποχωρήσεως των Γερμανών κατά το χρονικόν δε τούτο διάστημα είχον ακούσει ότι εις Ηράκλειον ο Σούμπερτ είχε ιδρύσει μίαν ομάδα, η οποία έδρα εναντίον των Ελλήνων, ποίος όμως έδιδεν εντολάς εις τον Σούμπερτ δεν γνωρίζω. Εγώ είχον εισαχθή εις το Δικαστήριον δοσιλόγων εν Κρήτη δια συνεργασίαν μετά των Γερμανών, πλην όμως ηθωώθην.
Εις τα διάφορα στρατόπεδα είχον ίδει γυναίκας κρατουμένας, πλην όμως δεν είχον ίδει ποτέ να κακοποιηθούν. Ο Διοικητής του τμήματος της Αστυνομίας εις το Γερακάρι ήτο ένας Γερμανός επιλοχίας, έχω δε την γνώμης ότι απλοί στρατιώται δεν είχον τόσην πρωτοβουλίαν να καταστρέψουν χωριά, η αστυνομία δε χωρίς διαταγήν των ανωτέρων δεν ηδύνατο χωρίς διαταγήν να προβή εις εκτελέσεις, εις την περίπτωσιν αυτήν βαρύνεται ο Μύλλερ. Όταν κάποτε ηρώτησα έναν Γερμανόν στρατιώτην διατί κατέστρεψαν τα χωρία μου απήντησεν:
Διότι ήτο διαταγή του Φρουρίου Κρήτης και ημείς δεν ημπορούσαμε να κάμωμεν τίποτα, οι Γερμανοί θεωρούσαν πάντοτε υπόπτους τους Έλληνας εκείνους, οι οποίοι έδρων εναντίον των. Εγώ ως ανωτέρω λέγω δεν αντελήφθην γυναίκες να κακοποιούνται εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως, ήκουσα όμως ότι μπροστά στα μάτια των, οι Γερμανοί εξετέλεσαν δύο παλληκάρια.
Δεν γνωρίζω εάν οι 32 εκτελεσθέντες εξετελέσθησαν κατ’επιλογήν. Δια τον Μπρόγερ δεν είχον ακούσει πολλά, ξέρω μόνον ότι επί της εποχής αυτού συνελήφθησαν 22 άτομα από το χωρίον Πρασιές, μερικά εξ αυτών μετ’ολίγας ημέρας αφέθησαν ελεύθερα, αλλά ενεκλείσθησαν εις τας φυλακάς Αγυιάς, και άλλοι εξετελέσθησαν, νομίζω δε ότι όσοι πήγανε εις τας φυλακάς Αγυιάς είχον περάσει προηγουμένως από Στρατοδικείον.
Επίσης επί της εποχής του Μπρόγερ, εξετελέσθησαν 8 άτομα, τα οποία παρέλαβον από τας φυλακάς Αγυιάς, και το οποίο είχον καταδικασθεί από την Ελληνικήν δικαιοσύνην εις ισόβια δεσμά. Όταν κάποτε εις σχετικήν συζήτησίν μου με Γερμανόν στρατιώτην τον ηρώτησα διατί έφυγε ο Μπρόγερ, ούτος μου απήντησεν ότι τον μετέθεσαν διότι εφέρετο μάλλον φιλικά προς τον Κρητικόν λαόν. Η γενική εντύπωσις ήτο ότι ο Μπρόγερ ήτο κατά πολύ καλλίτερος του Μύλλερ.
Κατ’ερωτήσεις του εκ του συνηγόρων Α. Κρυστάλλη η μάρτυς απαντά:
Λεπτομερείας δια τους φόνους του Γερακαρίου θα σας είπουν μάρτυρες εκ του χωρίου τούτου. Εγώ προσελήφθην ως διερμηνεύς εις Γερμανική Αστυνομίαν Ρεθύμνης, τη υποδείξει των αρχηγών της αντιστάσεως Τσιφάκη και Χαλκιαδάκη.
Τις περισσότερες φορές οι Γερμανοί προκειμένου να επιτύχουν κατά τας ανακρίσεις των την απάντησιν την οποίαν αυτοί ήθελον, εφέροντο με πολύ σκληρόν τρόπον και έφθανον μέχρι βασανιστηρίων, το δε κτύπημα με βούρδουλα ήτο εις ημερησίαν διάταξιν, τόση ήτο η θηριωδία των κατά τας ανακρίσεις που ενθυμούμαι και το εξής χαρακτηριστικόν, κάποτε είχον συλλάβει εις τον Ψηλορείτη έναν Αρχηγόν μιας ομάδος Αντιστάσεως, τόσο δε ήτο το ξύλον το οποίον του έδωσαν, που οι φωνές του ηκούοντο έξω, κατόπιν τούτου τον κατέβασαν εις το υπόγειον, το προσωπικόν δε ολόκληρον του γραφείου απεμάκρυνον δια να μην ακούη τας φωνάς του.
Το αυτό είχεν συμβή όταν είχον συλλάβη έναν Αρμένιον από τον οποίον ήθελον να αποσπάσουν το μέρος εις το οποίον εκρύπτετο ο ιατρός Μαυρέλης, το σώμα του ανωτέρω Αρμενίου από το ξύλο είχε κυριολεκτικά μαυρίσει. Κατ’ερωτήσεις του εκ των συνηγόρων Σ. Ιωαννίδη η μάρτυς απαντά:
Τας γερμανικάς διαταγάς εγώ δεν έβλεπα και τούτο διότι οι Γερμανοί δεν μας είχον μεγάλην εμπιστοσύνην. Κατ’ερωτήσεις του εκ των κατηγορουμένων Μπρούνο Μπρόγερ, δεν γνωρίζω τι άνθρωποι ήσαν οι οκτώ εκτελεσθέντες των φυλακών Αγυιάς, εξ αυτών εγνώριζον μόνον τον Γαλάνην, ο οποίος ήτο εκ Ρεθύμνης. Κατ’ ερωτήσεις του εκ των κατηγορουμένων Φρειδερίκου Μύλλερ, η μάρτυς απαντά: δεν γνωρίζω εάν τα υπ’ εμού αναφερθέντα χωρία κατεστράφησαν ταυτοχρόνως ή περιοδικώς. Ουδέν έτερον έχω να προσθέσω».
Σημειώσεις σχετικά με την κατάθεση της Νίνας Κουκλινού
Α. Η Νίνα Κωνσταντίνου Κουκλινού καταθέτει στο Ειδικό Δικαστήριο ότι καθήκοντα διερμηνέα ανέλαβε από τη αρχή της κατοχής. Η ηλικία της το 1946 που έγινε η δίκη των στρατηγών Μπρόγερ και Μίλερ ήταν 21 ετών, επομένως ως διερμηνέας προσλήφθηκε στα 17 της χρόνια (1942), λόγω της καλής γνώσης της γερμανικής γλώσσας.
Β. Η τοποθέτησή της στην γερμανική αστυνομία Ρεθύμνου, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με τη σύμφωνη γνώμη του Αρχηγού της Εθνικής Οργάνωσης Ρεθύμνου Ε.Ο.Ρ. Χρήστου Τζιφάκη και του Αρχηγού της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ε.Ο.Δ.Π. Δυτικής Κρήτης (Χανίων – Ρεθύμνου), Γεωργίου Χαλκιαδάκη ή Μυλωνά.
Γι’αυτό μετά την απελευθέρωση, όταν το 1945 οδηγήθηκε στο δικαστήριο δοσιλόγων με την κατηγορία της συνεργασίας με τον εχθρό, (οι διερμηνείς στις υπηρεσίες των Γερμανών θεωρούνταν από τους πολίτες που δεν γνώριζαν ότι ήταν έμμισθα όργανα του κατοχικού στρατού), αποκαλύφθηκε ο πατριωτικός της ρόλος και αθωώθηκε πανηγυρικά.
Γ. Με τη μαρτυρία της στο Ειδικό Δικαστήριο, η Νίνα Κουκλινού διασαφηνίζει αρκετά σημεία της πυρπόλησης και των εκτελέσεων στο χωριό Γερακάρι Ρεθύμνου. Η εικόνα που δίδει για την καταστροφή του χωριού είναι συγκλονιστική, (…μετά τούτο κατέστρεψαν τελείως το χωρίον, εις το οποίον δεν έμειναν παρά μόνον γωνίες σπιτιών όρθιες…).
Γεγονός αναμφισβήτητο είναι ότι η Νίνα Κουκλινού γνώριζε τα σχέδια των Γερμανών για τα χωριά του Αμαρίου και ειδοποίησε με δικό της έμπιστο άνθρωπο, αλλά οι κάτοικοι δεν έδωσαν μεγάλη σημασία στα λόγια της λόγω της υπηρεσίας που πρόσφερε στη γερμανική αστυνομία Ρεθύμνου. Έρευνες και μαρτυρίες που συνέλεξε η δημοσιογράφος και ερευνήτρια Εύα Λαδιά, επιβεβαιώνουν το παραπάνω γεγονός.
Δ. Η Νίνα Κουκλινού στην κατάθεσή της στο Ειδικό Δικαστήριο, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών για την ενοχή του Στρατηγού Μίλερ στην καταστροφή του χωριού Γερακάρι και των άλλων χωριών του Κέδρους. Η Νίνα Κουκλινού, για την ευθύνη του Μίλερ καταθέτει ότι:
«…ο Διοικητής του τμήματος της Αστυνομίας εις το Γερακάρι ήτο ένας Γερμανός επιλοχίας, έχω δε την γνώμης ότι απλοί στρατιώται δεν είχον τόσην πρωτοβουλίαν να καταστρέψουν χωριά, η αστυνομία δε χωρίς διαταγήν των ανωτέρων δεν ηδύνατο χωρίς διαταγήν να προβή εις εκτελέσεις, εις την περίπτωσιν αυτήν βαρύνεται ο Μύλλερ. Όταν κάποτε ηρώτησα έναν Γερμανόν στρατιώτην διατί κατέστρεψαν τα χωρία μου απήντησεν ìΔιότι ήτο διαταγή του Φρουρίου Κρήτης και ημείς δεν ημπορούσαμε να κάμωμεν τίποτα…”.
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος