Όταν ένας άνθρωπος αισθάνεται στρες, απευθύνεται σε ειδικούς της ψυχικής υγείας, όταν, όμως, συμβαίνει το ίδιο με τα ψάρια, τότε οι επιστήμονες του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών έχουν τη λύση!
«Λόγω της κλιματικής αλλαγής, αναμένεται όχι μόνο αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης ασθενειών αλλά κυρίως μείωση της αντοχής των ψαριών σε αυτές», τονίζει, σε συνέντευξή της στην «Π» η Δρ. Morgane Henry, από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών του ΕΛΚΕΘΕ.
Ειδικεύεται στην ανοσολογία των ψαριών με έμφαση στην επίδραση της διατροφής, του στρες, της περιβαλλοντικής μόλυνσης καθώς και τη χρήση ανοσοδιεγερτικών και εμβολίων στο ανοσοποιητικό σύστημα των ψαριών και την αντοχή τους σε ασθένειες. Η διατροφή και το στρες των ψαριών επηρεάζουν όχι μόνο το πώς μεγαλώνουν τα ψάρια άλλα και τι αντοχή έχουν στις αρρώστιες ενώ υπάρχει οικονομικό αντίκτυπο στους υδατοκαλλιεργητές και την ποιότητα του ψαριού σαν τροφή.
Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
Θα ξεκινήσω κάπως ανορθόδοξα, τελικά, τα ψάρια αισθάνονται στρες;
«Ναι, όντως, τα ψάρια αισθάνονται στρες. Για παράδειγμα, ένα ψάρι που δεν έχει όρεξη, κολυμπάει περίεργα ή αναζητάει αέρα στην επιφάνεια, έχει πιθανότατα άγχος και μπορεί τελικά να αποτελεί το λόγο για ανάπτυξη ασθενειών ή και ακόμα θάνατο.
Η ύπαρξη στρες μπορεί να αποδειχθεί και προτού εμφανιστούν τέτοια ακραία συμπτώματα. Τα επίπεδα στρες μπορούν να εκτιμηθούν με την μέτρηση της κορτιζόλης στο αίμα των ψαριών, την βλέννα, τα περιττώματα, τα λέπια των ψαριών αλλά και στο νερό για χαμηλότερη επεμβατικότητα. Η μέτρηση της γλυκόζης και του γαλακτικού οξέος στο αίμα των ψαριών είναι, επίσης, ενδεικτική άγχους, καθώς το στρες συνδέεται στενά με το μεταβολισμό των ψαριών.
Όταν ένα μεγάλο ψάρι έρχεται, το μικρότερο ψάρι στρεσάρεται και συσσωρεύει ενέργεια ώστε να κολυμπήσει γρήγορα και να ξεφύγει από τον θηρευτή του. Όμως, αν το μικρό ψάρι ζει σ’ ένα περιβάλλον, όπου υπάρχουν χιλιάδες θηρευτές, πρέπει να κολυμπάει συνεχώς γρήγορα με αποτέλεσμα πολύ σύντομα να εξαντλούνται τα αποθέματα ενέργειάς του και να μην αντέχει πια. Τότε λέμε ότι το στρες από οξύ, έχει γίνει χρόνιο.
Στους φυσικούς πληθυσμούς, το ψαράκι μπορεί να μεταναστεύσει σε ένα μέρος με ευνοϊκότερες για αυτό συνθήκες. Για παράδειγμα, σε μέρος όπου δεν υπάρχουν τόσοι πολλοί θηρευτές ή εκεί όπου η θερμοκρασία του ταιριάζει καλύτερα.
Στις ιχθυοκαλλιέργειες, όμως, τα ψάρια είναι σε κλουβιά και δεν μπορούν να διαφύγουν από κάθε αγχωτική κατάσταση. Η μείωση του στρες των ψαριών στις ιχθυοκαλλιέργειες είναι “στο χέρι” του ιχθυοκαλλιεργητή, ο οποίος οφείλει να καλλιεργεί με γνώμονα την ευζωία των ψαριών. Σε γενικότερο επίπεδο, η μείωση του στρες των θαλάσσιων (και όχι μόνο) οργανισμών μπορεί να μειωθεί με τον περιορισμό της ανθρωπογενούς παρέμβασης στο περιβάλλον.
Το στρες των ψαριών στα κλουβιά δεν οφείλεται στους θηρευτές. Μπορεί να είναι αποτέλεσμα της υψηλής ιχθυοπυκνότητας εντός των κλωβών, της υψηλής συγκέντρωσης θρεπτικών (π.χ. νιτρικών, φωσφορικών), λανθασμένων χειρισμών των ψαριών, των χαμηλών συγκεντρώσεων οξυγόνου (υποξία) στη στήλη του νερού, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, των απότομων αλλαγών στη θερμοκρασία ή και της ρύπανσης από ουσίες που χρησιμοποιούνται ως αντιρρύπανση.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν την ανάπτυξη και την υγεία των ψαριών. Έχουμε δει ότι το βραχυπρόθεσμο οξύ άγχος μπορεί να τονώσει το ανοσοποιητικό σύστημα των ψαριών και να αυξήσει την αντοχή τους σε ασθένειες.
Aν το στρες διαρκέσει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και γίνει χρόνιο, τότε το ανοσοποιητικό σύστημα θα κατασταλεί και τα ψάρια θα μείνουν άοπλα ενάντια στα παθογόνα. Αυτή είναι μια από τις εξηγήσεις στη συχνή εμφάνιση ασθενειών των ψαριών σε περιόδους όπου υπάρχει απότομη αλλαγή θερμοκρασίας π.χ. κατά την εναλλαγή των εποχών. Τέλος αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι λόγω της κλιματικής αλλαγής αναμένεται όχι μόνο αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης ασθενειών αλλά κυρίως μείωση της αντοχής των ψαριών σε αυτές».
Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την υγεία των ψαριών;
«Οι παράγοντες που επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα των ψαριών είναι πολλοί και σχετίζονται κυρίως με το περιβάλλον διαβίωσης τους και με την τροφή τους. Μεταξύ των σημαντικότερων παραγόντων, συμπεριλαμβάνονται οι φυσικοχημικές συνθήκες του νερού (θερμοκρασία, αλατότητα, pH, επίπεδα οξυγόνου στο νερό) αλλά και τα επίπεδα θρεπτικών (αμμωνία, νιτρικά), ρύπανσης (π.χ. βαρέα μέταλλα) και παθογόνων που υπάρχουν στο περιβάλλον τους. Άλλοι παράγοντες σχετίζονται με την τροφή και συγκεκριμένα με τη χρήση ακατάλληλης τροφής.
Η ακατάλληλη τροφή αποτελεί μια από τις αιτίες ανάπτυξης στρες στα ψάρια καθώς το ψάρι δεν μπορεί να καλύψει τις διατροφικές του ανάγκες. Τέλος ο θόρυβος στο περιβάλλον των ψαριών αλλά και το χρώμα του περιβάλλοντος (όταν είναι τα ψάρια σε ενυδρεία ή σε δεξαμενές) μπορούν να αποτελέσουν αιτίες ανάπτυξης στρες στα ψάρια επηρεάζοντας το ανοσοποιητικό τους σύστημα και κατ΄ επέκταση την υγεία τους».
Κατά πόσο μας επηρεάζουν εμάς, ως καταναλωτές;
«Είναι γνωστό για τα εκτρεφόμενα ζώα και πρόσφατα αποδείχτηκε και στην περίπτωση των ψαριών ότι οι νέες τεχνικές θανάτωσης μειώνουν το άγχος στα ζώα και βελτιώνουν την ποιότητα της σάρκας με πιο λεία φιλέτα με λιγότερες ατέλειες. Έτσι, τα τελευταία χρόνια σε ορισμένα αλιευτικά σκάφη χρησιμοποιείται η ηλεκτρική αναισθητοποίηση των ψαριών που αλιεύονται με αποτέλεσμα τη μείωση του στρές και την βελτίωση της ποιότητας των ψαριών. Η μείωση του στρες στις ιχθυοκαλλιέργειες αναμένεται επίσης να βελτιώσει όχι μόνο την ευημερία των ψαριών αλλά και την ποιότητα της σάρκας των ψαριών.
Επιπροσθέτως, ένα υγιές ψάρι που ζει σε καλές συνθήκες θα χρησιμοποιήσει την παρεχόμενη τροφή αποκλειστικά για την ανάπτυξή του χωρίς να σπαταλάει μέρος της ενέργειάς της για την προσαρμογή του σε αντίξοες συνθήκες. Το κόστος του καλλιεργούμενου ψαριού ως προϊόντος καθορίζεται κυρίως από το κόστος της ζωοτροφής. Το ποσοστό μετατροπής των ζωοτροφών είναι βέλτιστο σε υγιή ψάρια και όσο καλύτερα τα ψάρια χρησιμοποιούν την τροφή, τόσο λιγότερο θα είναι το οργανικό φορτίο στη θαλάσσια περιοχή.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η βέλτιστη διαδικασία σίτισης και η σύσταση των ζωοτροφών είναι τόσο σημαντική για τις επιχειρήσεις υδατοκαλλιέργειας και για τους καταναλωτές. Είναι γνωστό ότι είμαστε αυτό που τρώμε και τα ψάρια, επίσης, είναι αυτό που τρώνε. Μια καλή τροφή θα προσφέρει ένα υγιές ψάρι ως τροφή για τον καταναλωτή, πλούσιο σε ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, τα οποία έχουν αποδεδειγμένη θετική δράση στη λειτουργία του εγκεφάλου και στο νευρικό μας σύστημα, μειώνοντας για παράδειγμα το ρίσκο εμφάνισης νευρολογικών νόσων π.χ. νόσος Αλτσχαϊμερ (Alzheimer).
Αν και θα ακουστεί παράδοξο, η κατανάλωση ψαριών ιχθυοκαλλιέργειας είναι πιο υγιεινή σε καποιο βαθμο από την κατανάλωση μη εκτρεφόμενων (άγριων) ψαριών. Τα άγρια ψάρια είναι αρκετά ψηλά στην τροφική αλυσίδα και οι συγκεντρώσεις βαρέων μέταλλων που υπάρχουν στο περιβάλλον αυξάνονται σε κάθε στάδιο της τροφικής αλυσίδας. Η τροφή των εκτρεφόμενων ψαριών περιέχει λιγότερα θαλάσσιες πρώτες ύλες που περιέχουν συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων.
Είναι πολύ σημαντικό η εκτροφή των ψαριών να καλύπτει τις απαιτήσεις τους σε όλες τις ουσίες που είναι κρίσιμες για την καλή ανάπτυξη και υγεία τους. Τέτοιες ουσίες είναι μεταξύ άλλων οι βιταμίνες (π.χ. C και E) και τα ιχνοστοιχεία (π.χ. ψευδάργυρος και σελήνιο). Οι απαιτήσεις τους έχουν μελετηθεί εκτενώς για πολλά είδη ψαριών όμως είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίζουμε με όσο το δυνατό μεγαλύτερη λεπτομέρεια τις απαιτήσεις σε ιχνοστοιχεία καθώς είναι απαραίτητα για τη βέλτιστη λειτουργία πολλών φυσιολογικών διεργασιών των ζώων.
Οι ιχθυοτροφές έχουν σχεδιαστεί για να καλύψουν καλύτερα αυτές τις απαιτήσεις καθώς τα ιχνοστοιχεία, όπως προδίδει και το όνομά τους, είναι απαραίτητα σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις (ίχνη).
Σε υψηλά επίπεδα έχουν αντίθετη δράση καθώς μπορεί να γίνουν μέχρι και τοξικά για τον οργανισμό. Αυτό λοιπόν που είναι σημαντικό είναι να χορηγηθούν στην κατάλληλη ποσότητα ώστε αφ ενός να είναι αρκετά για τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού και αφετέρου να αποφευχθεί η περίσσεια τους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζει επιτρεπόμενα επίπεδα ιχνοστοιχείων στις ιχθυοτροφές όμως αυτά συνεχίζουν και αλλάζουν καθώς η έρευνα παράγει διαρκώς καινούργια γνώση.
Η αποφυγή χορήγησης ιχνοστοιχείων σε περίσσεια είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί εκτός των αρνητικών επιπτώσεων στην υγεία των ψαριών υπάρχει και ο κίνδυνος της μη απορρόφησής τους, αποβολής και συσσώρευσής τους στο περιβάλλον με αποτέλεσμα έκτος των ψαριών της ιχθυοκαλλιέργειας να επιβαρύνονται και όλα τα άλλα ψάρια και είδη που ζουν γύρω από τα κλουβιά και τελικά για όλους εμάς ως τελικούς καταναλωτές άλλα και ως “χρήστες” της θάλασσας.
Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτά τα προβλήματα; Τι κάνει το ΕΛΚΕΘΕ;
Τα προβλήματα που οφείλονται στο στρες και τα οποία αναλύθηκαν παραπάνω μπορούν να περιοριστούν όταν η ιχθυοπυκνότητα εντός των κλωβών διατηρείται χαμηλή και όταν αυτά παραμένουν καθαρά. Η χρήση ανοσοδιεγερτικών στις τροφές των ψαριών σε προγενέστερο χρόνο των αναμενόμενων θερμοκρασιακών αλλαγών του νερού, μπορεί επίσης να βελτιώσει το ανοσοποιητικό σύστημα των ψαριών και να τα προετοιμάσει για την καλύτερη καταπολέμηση παθογόνων.
Εάν τα ψάρια παρουσιάσουν προβλήματα υγείας, τότε οι ιχθυοκαλλιεργητές θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν θεραπευτικά μέσα ώστε να αποφύγουν την απώλεια ψαριών με υψηλό οικονομικό κόστος. Οι παθογόνοι παράγοντες μπορούν επίσης να μεταφερθούν από και προς πληθυσμούς άγριων ψαριών. Έτσι, η καλύτερη μέθοδος είναι η πρόληψη ώστε να αποφευχθούν ή τουλάχιστον να περιοριστούν τέτοια προβλήματα χωρίς τη χρήση αντιβιοτικών.
Η συχνή χρήση αντιβιοτικών εκτός από αύξηση του κόστους παραγωγής κρύβει και τον γνωστό κίνδυνο της εμφάνισης αυξημένης αντοχής των βακτηριών στα αντιβιοτικά, ο οποίος αποτελεί πολύ σοβαρή απειλή για την δημόσια υγεία. Επομένως, η βέλτιστη επιλογή τροφής, η χρήση ανοσοδιεγερτικών την κατάλληλη περίοδο, ο εμβολιασμός των ψαριών, οι βέλτιστες συνθήκες εκτροφής (χαμηλή πυκνότητα ψαριών και καθαρά δίχτυα εντός των κλωβών) είναι όλα πολύ σημαντικά προληπτικά μέτρα για την αποφυγή προβλημάτων υγείας των ψαριών, αλλά και πιθανών δυσμενών επιπτώσεων στο περιβάλλον.
Οι μελέτες που καθορίζουν τα βέλτιστα επίπεδα βιταμινών και ιχνοστοιχείων αποτελούν ένα αντικείμενο έρευνας στο ΕΛΚΕΘΕ και πραγματοποιούνται για όλα τα κύρια είδη ψαριών που καλλιεργούνται καθώς οι απαιτήσεις ποικίλλουν μεταξύ των ειδών, αντανακλώντας συχνά τις διαφορετικές διατροφικές τους συνήθειες. Όπως προαναφέρθηκε η βέλτιστη τροφή είναι σημαντική όχι μόνο για την ανάπτυξη των ψαριών άλλα και για την υγειά τους.
Τα επίπεδα πρωτεϊνών και λιπιδίων, οι αναλογίες ωμέγα 3/ ωμέγα 6 λιπαρών οξέων, στις ιχθυοτροφές μελετώνται επίσης για να δημιουργηθούν τροφές με βέλτιστο ρυθμό μετατροπής, δηλαδή η τροφή να χρησιμοποιηθεί καλύτερα από τα ψάρια ώστε να μετατραπεί σε φιλέτο ψαριού βέλτιστης ποιότητας μειώνοντας παράλληλα το φορτίο που αποβάλλεται στο περιβάλλον.
Η προσέγγιση «One Health» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, αποσκοπεί στο σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων έρευνας, στα οποία πολλοί διαφορετικοί τομείς έρχονται σε επαφή και συνεργάζονται για την επίτευξη των όσο το δυνατό καλύτερων αποτελεσμάτων για τη δημόσια υγεία. Το ΕΛΚΕΘΕ εμπλέκεται σε αυτήν την προσέγγιση και εργάζεται προς την ασφάλεια των τροφίμων και τον έλεγχο των ασθενειών των ψαριων ώστε να διασφαλιστεί η ευζωία των ψαριών, η ασφάλεια των καταναλωτών αλλά και η προστασία του περιβάλλοντος».