«Η αναγνώριση δεν είναι τόσο σημαντική, σημαντικό είναι ότι κατάφερα κάτι που ήθελα πολύ και ήταν όνειρο ζωής. Ήταν ένας δύσκολος στόχος και ιδιαίτερα για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και μάλιστα όταν το προσπαθείς από την Ελλλάδα. Οπότε είμαι πολύ χαρούμενη που συνέβη”.
Αυτό τονίζει μιλώντας στην “Π” η καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ Έλενα Αναγνωστοπούλου, για την χρηματοδότηση-αναγνώριση από το ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα χρηματοδότησης ERC Advanced Grant 2022, του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας.
“Από εκεί και πέρα χαίρεται πολύ κανείς, αλλά έχει και πολύ άγχος να πάει καλά, γιατί είναι ένα δύσκολο πρόγραμμα, εμπλέκει πολλές επιστήμες από διαφορετικούς χώρους και συνεργασία με βιολόγους από διάφορους χώρους.
Ελπίζω ότι θα τα καταφέρουμε. Πιστεύω ότι θα μας βοηθήσει παρα πολύ και ο χώρος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και το ΙΤΕ που υποστηρίζει την έρευνα’’ αναφέρει η κ.Αναγνωστοπούλου που έχει στο βιογραφικό της πολλές διακρίσεις όπως το βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας «Στέλιου Πηχωρίδη» για το ακαδημαϊκό έτος 2021-2022. Το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα θα υλοποιηθεί από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών που συνδυάζουν τη θεωρητική, ιστορική, διαλεκτολογική και τυπολογική γλωσσολογία, με την εξελικτική βιολογία, τη βιοπληροφορική και την επιστήμη των υπολογιστών.
Βιολογία και Γλωσσολογία
“Όπως ακριβώς οι βιολόγοι-εξηγεί η κ. Αναγνωστοπούλου για το τι επιχειρεί να κάνει αυτό το πρόγραμμα – προσπαθούν να μελετήσουν τα είδη και μέσα από την σύγκρισή τους να αναχθούν στην καταγωγή τους, έτσι κάνουν και οι γλωσσολόγοι, δηλαδή μελετούν τις διαφορετικές γλώσσες και μέσα από την σύγκριση τους προσπαθούν να οδηγηθούν στην καταγωγή τους. Δηλαδή προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις για το πώς γεννήθηκαν οι γλώσσες, πώς εξαπλώθηκαν στον πλανήτη και τι μας δείχνουν για τις μεταναστεύσεις του ανθρώπου κ.λπ.
Αυτός είναι ένας χώρος που από την αρχή που γεννήθηκε η γλωσσολογία λειτουργούσε παράλληλα προς την βιολογία, δηλαδή αυτό έκαναν οι πρώτοι ιστορικοί γλωσσολόγοι, ακολουθώντας το παράδειγμα του Δαρβίνου. Αυτό που έχει γίνει σήμερα είναι ότι οι βιολόγοι ακολουθούν πολύ εξελιγμένες μεθόδους και τις ίδιες μεθόδους προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν και οι γλωσσολόγοι.
Η διαφορά είναι ότι οι βιολόγοι στηρίζονται σε δεδομένα γενετικά που εγγυώνται μεταφορά από γενιά σε γενιά. Οι γλωσσολόγοι δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε τέτοια δεδόμενα και χρησιμοποιούν τα χαρακτηριστικά των γλωσσών.
Κυρίως χρησιμοποιούν ετυμολογικά συγγενείς λέξεις. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι το ελληνικό πάτερ συνδέεται με το αγγλικό father. Η γλωσσολογία χρησιμοποιεί παραδοσιακά αυτού του είδους το υλικό, δηλαδή ετυμολογικά συγγενείς λέξεις που συστηματικά μας οδηγούν στο ποια μορφή είχε η πρώτη γλώσσα από την οποία ξεπήδησαν όλες οι ινδοευρωπαικές γλώσσες. Το ίδιο ισχύει και για τις άλλες οικογένειες γλωσσών”.
Τι δεν θα κάνει το… πρόγραμμα
“Αυτό που θέλουμε να κάνουμε -συνεχίζει η κ. Αναγνωστοπούλου – είναι να μην μελετήσουμε τις ετυμολογικά συγγενείς λέξεις αλλά τα χαρακτηριστικά από το πώς σχηματίζονται οι λέξεις και οι προτάσεις. Αυτό το ονομάζουμε Μορφολογία και Σύνταξη.
Θα προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε τα χαρακτηριστικά που έχουν οι γλώσσες ως προς το πως σχηματίζουν τις λέξεις και τις προτάσεις τους και να δούμε ποια από αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να μας βοηθήσουν να φτάσουμε στις οικογένειες,δηλαδή να δούμε την γενεαλογία των γλωσσών και ποια αυτά τα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να μας βοηθήσουν γιατί μεταφέρονται από την μια γλώσσα στην άλλη όταν έρχονται σε επαφή, ακόμα κι αν δεν ανήκουν στην ίδια οικογένεια”.
Ελληνικές διάλεκτοι
Το πρόγραμμα θα έχει διάρκεια πέντε έτη και δεν αφορά μόνο την ελληνική γλώσσα, αλλά όλες τις γλώσσες του κόσμου. “Από το πρόγραμμα θα βγεί ελπίζουμε – υπογραμμίζει η κ. Αναγνωστοπούλου – ότι θα έχουμε μια καλύτερη εικόνα για το ποια χαρακτηριστικά μπορούν να μας βοηθήσουν να πάμε βαθιά πίσω στο χρόνο.
Όσον αφορά το ελληνικό κομμάτι, επειδή ένα μέρος της έρευνας θα κοιτάξει τις ελληνικές διαλέκτους και μάλιστα αυτές που είναι σε επαφή με άλλες γλώσσες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, δηλαδή της Κάτω Ιταλίας, με τις γλώσσες που μιλούνται στην Μικρά Ασία, τα ποντιακά, τα καπππαδοκικά, θα καταλαβουμε καλύτερα την αλληλεπίδραση ανάμεσα στα χαρακτηριστικά εκείνα που κρατάνε εκείνες οι γλώσσες ως μέρος της ελληνικής. Αυτά για τα ελληνικά, αλλά ο στόχος του έργου δεν είναι τα ελληνικά”.
Αξιόπιστα δέντρα ανακατασκευής της γενεαλογικής ιστορίας των γλωσσών
Το πρόγραμμα, σύμφωνα με σχετική ενημέρωση, θα αναπτύξει νέες υπολογιστικές μεθόδους για να αξιολογήσει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, τον τρόπο που λειτουργούν και αλληλεπιδρούν σε συγκεκριμένες ιστορικές και γεωγραφικές συνθήκες και να καταδείξει ποια από αυτά αντιστέκονται στον δανεισμό και μεταβάλλονται αργά στο χρόνο, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αξιόπιστα δέντρα ανακατασκευής/ επανασύνθεσης της γενεαλογικής ιστορίας των γλωσσών.
Παράλληλα θα μελετηθούν τα χαρακτηριστικά που μεταφέρονται εύκολα από γλώσσα σε γλώσσα σε διαφορετικές συνθήκες γλωσσικής επαφής, καθώς και εκείνα που απηχούν καθολικές τάσεις μεταβολής της γλώσσας αλλά και τυχαίες ομοιότητες.
Αυτού του είδους η αξιολόγηση χαρακτηριστικών δεν έχει επιχειρηθεί με συστηματικό τρόπο μέχρι σήμερα, επειδή πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σύνθετο πλέγμα φαινομένων και σχέσεων, με αποτέλεσμα να υπάρχει πλήθος αντικρουόμενων απόψεων σχετικά με τη σταθερότητά τους, αλλά και σχετικά με το αν θα πρέπει αυτή να σχετικοποιηθεί ανάλογα με τις γλωσσικές οικογένειες και τις γεωγραφικές περιοχές του κόσμου.
Το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα θα αξιολογήσει και θα ερμηνεύσει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά σε τρία επίπεδα ανάλυσης: στο επίπεδο της μικροποικιλότητας (μελέτη των χαρακτηριστικών ελληνικών διαλέκτων σε επαφή με άλλες γλωσσικές ομάδες της Ινδο – Ευρωπαϊκής – Ρομανικές, Αλβανικά, Σλάβικες – καθώς και με τα Τουρκικά, μία μη Ινδο-Ευρωπαϊκή γλώσσα), στο επίπεδο της μεσοποικιλότητας (μελέτη των μακρο – και μεσο – χαρακτηριστικών της Ινδο-Ευρωπαϊκής και των χαρακτηριστικών των υποομάδων της) και στο επίπεδο της μακροποικιλότητας (μελέτη των μακρο-χαρακτηριστικών αντιπροσωπευτικού δείγματος γλωσσών από όλες τις οικογένειες και περιοχές του κόσμου).
Η έρευνα θα συμπληρωθεί με μελέτες περίπτωσης που θα εξετάσουν σε ποιο βαθμό τα αποτελέσματα από την μελέτη των ελληνικών διαλέκτων και της Ινδο-Ευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας μπορούν να γενικευθούν σε άλλες διαλεκτικές ομάδες και γλωσσικές οικογένειες. Το ίδιο ερώτημα θα διερευνηθεί και μέσα από την εφαρμογή και ανάπτυξη υπολογιστικών μεθόδων.
ΙΤΕ: Έχει τον μεγαλύτερο αριθμό χρηματοδοτούμενων έργων ERC στην Ελλάδα
Οι συγκεκριμένες χρηματοδοτήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας χορηγούνται σε καταξιωμένους ερευνητές ανεξαρτήτως εθνικότητας, που έχουν να επιδείξουν σημαντικά επιστημονικά επιτεύγματα κατά την τελευταία δεκαετία. Είναι από τις πιο ανταγωνιστικές στην Ευρώπη και στοχεύουν στο να βοηθήσουν τους ερευνητές να εξερευνήσουν τις πιο καινοτόμες και φιλόδοξες ιδέες τους, διεξάγοντας πρωτοποριακή έρευνα σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους και δίδονται στο πλαίσιο του προγράμματος Έρευνας και Καινοτομίας της ΕΕ, «Horizon Europe».
Το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό χρηματοδοτούμενων έργων ERC στην Ελλάδα. Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας είναι το μόνο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών στην Ελλάδα με 7 ERC χρηματοδοτούμενα προγράμματα.
Το διεπιστημονικό πρόγραμμα της Έλενας Αναγνωστοπούλου με τίτλο «Phylogenies probing Grammar. Exploring morphosyntax at different scales of language change (PhylProGramm)» χαρακτηρίζεται ως καινοτόμο και ρηξικέλευθο, τόσο στον σχεδιασμό του όσο και ως προς τις μεθόδους που θα αναπτύξει. Φιλοδοξεί να αποτελέσει καινοτόμο συμβολή στην αξιολόγηση των χαρακτηριστικών της μορφολογίας και της σύνταξης ως προς τις ιστορικές πληροφορίες που μπορούν να δώσουν στους ερευνητές και επιστήμονες, με τη χρήση ποσοτικών υπολογιστικών φυλογενετικών μεθόδων εμπνευσμένων από την εξελικτική βιολογία σε συνδυασμό με ποιοτική και σε βάθος γλωσσολογική έρευνα.