Δύο ματσάκια καφέ κεριά που έμειναν ατόφια κάτω από χιλιάδες τόνους μπάζα, την αποφράδα μέρα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, όταν κατέρρευσαν οι δίδυμοι Πύργοι, ήταν το συναίσθημα που ξυπνά μνήμες στον διάσημο Ηρακλειώτη μηχανικό Μανώλη Βεληβασάκη, ακόμα και σήμερα 23 χρόνια μετά.
Ο κ. Βεληβασάκης μίλησε στην «Π» για κείνες τις μέρες που σταμάτησαν οι εκσκαφείς και εργάτες με μικρές σκαπάνες, έσκαβαν νυχθημερόν για να αποκαλύψουν τα ερείπια του Ορθόδοξου Ναού του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν της Νέας Υόρκης.
Για την συγκίνηση που ακόμα του προκαλεί η συμμετοχή του σε αυτό το έργο, το τελευταίο της πολυετούς καριέρας του, για την συνεργασία του με τον Ιταλό αρχιτέκτονα Καλατράβα, αλλά και για την σιωπηλή προσευχή του για τις πάνω από τις 3.000 ψυχές που χάθηκαν στο τρομοκρατικό χτύπημα του 2001 στη Νέα Υόρκη, στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, στο χτύπημα που άλλαξε την ιστορία της ανθρωπότητας.
Καταλήγοντας θα πει πως το έργο αυτό θα μείνει για πάντα χαραγμένο στην μνήμη και την καρδιά του και θα έχει πάντα ένα ξεχωριστό ρόλο γι’ αυτόν, όχι μόνο γιατί ως μηχανικός έκλεισε με αυτό 40 χρόνια καριέρας, αλλά και λόγω της θρησκευτικότητας και της ιερότητάς του.
Ήταν λίγες βδομάδες μετά το τρομοκρατικό χτύπημα όταν ο κ. Βεληβασάκης, θυμάται, δέχθηκε να πάει εκεί που εκσκαφείς καθάριζαν το χώρο γύρω από το ναό από τον επικεφαλής της πυροσβεστικής: «Μετά από λίγο, βρέθηκα εκεί, και εκείνος είχε μαζί του δύο πλαστικούς κουβάδες σχεδόν γεμάτους με διάφορα σπασμένα αντικείμενα που έμοιαζαν πως ανήκαν στην κατεστραμμένη εκκλησία.
(Αργότερα, ο προϊστάμενος της ενορίας μου του Rye, NY, π. Ηλίας μού παρέδωσε άλλους δύο κουβάδες από συντρίμμια της εκκλησίας που είχε παραλάβει ο ίδιος από το Σημείο Μηδέν ίσως την προηγουμένη ημέρα.)
Τα κοίταξα με περιέργεια και διέκρινα δύο κατεστραμμένες μικρές εικόνες, το σήμαντρο μιας μικρής καμπάνας και δύο ματσάκια κεριά που μου φάνηκαν σχεδόν ατόφια!
Τα τράβηξα από τον κουβά, και πράγματι, δύο ματσάκια καφέ χρώμα κεριά ήταν σχεδόν ατόφια! Μέσα σ’ αυτό το χάος, την καταστροφή και πίεση χιλιάδων τόνων μπάζα, τα κεριά αυτά δεν είχαν πάθει σχεδόν τίποτε.
Τα είδε και ο φίλος μου ο πυροσβέστης, και σαν καλός Ρωμαιοκαθολικός, άρχισε να κάνει τον σταυρό του. Τότε βρήκα και εγώ την ευκαιρία και του ζήτησα πως οι εργασίες αποκατάστασης με τους τεράστιους εκσκαφείς και τους γερανούς θα πρέπει να σταματήσουν αμέσως, για να μην «χαλάσουν» περισσότερο τα απομεινάρια του ναού.
Παραξενεύτηκε και με ρωτά αμέσως, αν είχα καμιά ιδέα το πώς θα μπορούσε να γίνει η εκσκαφή, και εγώ του είπα, «με αρχαιολογική σκαπάνη». Αφού το σκέφτηκε για λίγο, μου υποσχέθηκε πως θα σταματούσαν της εργασίες πάνω από τα συντρίμμια του ναού άμεσα, αλλά για την ειδική εκσκαφή μάλλον θα χρειαζόταν άδεια από το Δημαρχείο, την οποία εξασφαλίσαμε μερικές μέρες αργότερα».
Τα απομεινάρια και οι μνήμες
Οι μνήμες παραμένουν ζωντανές για τον άνθρωπο που έγινε ζωντανό κομμάτι της ιστορίας της αποκάλυψης των ερειπίων του ναού.
Χαρακτηριστικά αναφέρει:«Περισσότεροι από 10 εργάτες, με μικρές σκαπάνες στο χέρι, δούλεψαν μέρα και νύχτα για σχεδόν μια εβδομάδα για να σκάψουν και να κοσκινίσουν τα συντρίμμια του κατεστραμμένου ναού, που ήταν δεν ήταν μεγαλύτερος από 8 επί 20 μέτρα συνολική επιφάνεια.
Όπως απεδείχθη αργότερα, ο όλος παλαιός ναός, που ήταν κατά το πλείστον ξύλινος με τούβλινη επένδυση, και αποτελείτο από τρεις ορόφους σε ύψος, είχε συμπιεστεί στα περίπου 40 εκατοστά σύνολον.
Δεν βρεθήκαν και πολύ περισσότερα απομεινάρια από τον ναό, γιατί όπως καταλαβαίνετε, η απίστευτη συμπίεση, η υψηλή θερμοκρασία, και ο καπνός, καθώς επίσης τα όμβρια ύδατα και τα ύδατα από την πυροσβεστική που είχαν πέσει πάνω στα συντρίμμια στους δύο μήνες μετά από την καταστροφή, είχαν μετατρέψει τα απομεινάρια του ναού σε μια ανομοιογενή γκρίζα μάζα που δεν μπορούσες να ξεχωρίσεις τίποτε το ιδιαίτερο».
Γραφειοκρατία, εμπόδια και ξεκινήματα
Από κει μετά μπαίνοντας μπροστά το σχέδιο για τη δημιουργία ενός νέου ναού ακολουθεί απίστευτη πορεία χρόνων, να βρεθεί το οικόπεδο, να βρεθούν οι πόροι, τα σχέδια, οι άνθρωποι, οι συντελεστές και ανεγείρονται… μνημεία γραφειοκρατίας για να ξεκινήσει να υλοποιείται το όραμα.
Η ιστορία έχει πολλά επεισόδια που δύσκολα να αναλυθούν στις στήλες μιας εφημερίδας. Ωστόσο, κάποια από τα βασικά δεδομένα είναι ότι η αρχιτεκτονική μελέτη μετά από διεθνή διαγωνισμό ανατέθηκε στον διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Σαντιάγο Καλατράβα.
Όπως λέει ο κ. Βεληβασάκης: «Πολλά και διάφορα έχουν ειπωθεί και γραφτεί για την μελέτη του Καλατράβα. Πως φαίνεται λέει σαν τζαμί, πως δεν είναι βυζαντινού ρυθμού, πως έκανε λάθος η Αρχιεπισκοπή που δεν ανέθεσε την μελέτη σε Έλληνα Αρχιτέκτονα, και πολλά άλλα.
Η δική μου γνώμη είναι πως ο Καλατράβα κατάφερε να «πιάσει το όλο πνεύμα» της υπόθεσης και πως σχεδίασε ένα καθαρά Ορθόδοξο και κάπως προ-Βυζαντινό μαργαριτάρι που θα «καίει σαν ένα κάτασπρο κερί», μέρα νύχτα εκεί ψηλά πάνω στον λόφο του Liberty Park, όχι μόνο για να αναπαύει τις χιλιάδες ψυχές που χάθηκαν στη τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, αλλά και να εκπροσωπεύει συνάμα επάξια τον Ελληνισμό της Αμερικής και την Ορθοδοξία μας στην χώρα αυτή.
Η φήμη του Καλατράβα επίσης ήταν καταλυτική, στο να ξεπεράσομε τις πάμπολλες δυσκολίες και τρικλοποδιές που επέφερε συνεχώς η απίστευτη γραφειοκρατία της Λιμενικής Υπηρεσίας από την αρχή μέχρι και το τέλος του έργου».
Σταμάτημα και επανέναρξη
Αναφερόμενος στις εξελίξεις, ο κ. Βεληβασάκης ανέφερε ότι ο τσιμεντένιος σκελετός και ο χαλύβδινος τρούλος της εκκλησιάς, με τα 40 πλευρά του, που έχει τις ρίζες του στους τρούλους της Αγίας Σοφίας και Αγίας Ειρήνης στην μαρτυρική Κωνσταντινούπολη, είχαν πλέον τελειώσει το φθινόπωρο του 2017, όταν σε μια σεμνή τελετή ο τότε Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος ανύψωσε ένα προσωρινό Ορθόδοξο σταυρό στην κορυφή του ατσάλινου τρούλου, και ο όποιος αμέσως μετά την «Ύψωσή» του, έγινε στίγμα και σημείο αναφοράς όλης της περιοχής του Κέντρου Εμπορίου».
Το έργο σταμάτησε το 2017 και μετά από διακοπή του έργου για σχεδόν δύο έτη, και την αλλαγή «φρουράς» στην Αρχιεπισκοπή, οι εργασίες ήταν σχεδόν έτοιμες να ξαναρχίσουν, όταν δυστυχώς έκανε την εμφάνισή της η επιδημία του κοροναϊού και έτσι εξ ανάγκης ξανά-πάγωσαν τα πάντα για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα.
Και ενώ υπολόγιζαν μέχρι το καλοκαίρι του 2021 ότι θα είχε τελειώσει ο ναός, και πως τα μεγαλοπρεπή εγκαίνιά του, θα συνέπιπταν με την 20ή Επέτειο της τρομοκρατικής επίθεσης, δηλαδή τον Σεπτέμβριο του 2021, τελικά, θα χρειαζόταν ένας ακόμη χρόνος για να επιτευχθεί το όλο εγχείρημα.
Τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια και η επιστροφή
Τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια εκτελέσθηκαν την 4η Ιουλίου 2022, κατά την διάρκεια της Κληρικολαϊκής Συνέλευσης που είχε λάβει χώρα στην Νέα Υόρκη, με εκατοντάδες προσκυνητές, αρχιερείς και ιερείς από όλη την αμερικανική επικράτεια, να πλημυρίζουν, και αναγκαστικά να συνωστίζονται όχι μόνο στον μικρό χώρο του ναού, αλλά ολόκληρου του πάρκου και των πέριξ χώρων.
Όπως λέει ο Μανώλης Βεληβασάκης: «Ως αποτέλεσμα του συνωστισμού όμως, μετά την ευλαβική ακολουθία των εγκαινίων και τις όμορφες θρησκευτικές και μοναδικές στιγμές που ζήσαμε, να προσκολλήσουμε αρκετοί από εμάς τον κοροναϊό, που παρεμπιπτόντως βρισκόταν αναμεσά μας καραδοκώντας την ευκαιρία να μας επισκεφτεί και φυσικά να μας υπενθυμίσει πως «καμία καλή πράξη δεν μένει ατιμώρητή»!
Μερικούς μήνες αργότερα ο Μανώλης Βεληβασάκης με την σύζυγό του Όρσα επέστρεψαν στο ναό, αυτή την φορά για ένα ιδιαίτερο προσκύνημα.
Απαντώντας στο ερώτημά μας για εκείνη την επίσκεψη ο κ. Βεληβασάκης θα πει:
«Το φθινόπωρο, και συγκεκριμένα στις 5 Νοεμβρίου 2022, ξαναβρεθήκαμε πάλι στο Μανχάταν, μετά από μήνες απουσίας, και μαζί με την σύζυγο μου Όρσα αποφασίσαμε να επισκεφτούμε ξανά το Μνημείο του 9/11 και τον σχεδόν τελειωμένο πλέον Εθνικό Προσκύνημα του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν και με την ευκαιρία αυτή, θα ήθελα να αναφέρω μερικές παρατηρήσεις και σκέψεις.
Η πλειοψηφία των αμέτρητων προηγούμενων επισκέψεών μου, στον Άγιο Νικόλαο, συνδέονταν πάντα με την ιδιότητά μου ως μέλος της Τεχνικής Ομάδας Σχεδιασμού του ναού, να επιλύω ζητήματα ή να επιθεωρώ την πρόοδο της κατασκευής κ.λπ.
Αυτή τη φορά ωστόσο, εκτός από το «Τεχνικό Μάτι» του δομοστατικού μηχανικού που είναι πάντα παρών, ένας άλλος εξίσου σημαντικός σκοπός της επίσκεψης ήταν το προσκύνημα και η εκτίμηση ενός τελειωμένου οικοδομήματος. Ευκαιρία για αναφορά των πεπραγμένων και των αποτελεσμάτων μιας πράγματι μεγάλης προσπάθειας των τελευταίων 20 και πλέον ετών».
Μετά την συμμετοχή σας στη δημιουργία του οικοδομήματος, πώς θα κρίνατε το αποτέλεσμα;
Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό αυτού του οικοδομήματος είναι ότι η μαρμάρινη επένδυσή του είναι ημιδιαφανής στο φως, και ως εκ τούτου, τη νύχτα, φωτίζεται από το εσωτερικό και λάμπει ως πραγματικός φάρος στο Liberty Hill!
Η εικονογραφία και τα εσωτερικά μαρμάρινα φινιρίσματα του ναού είναι απλά, εκπληκτικά και συνάμα εκλεκτικά και ευχάριστα στο μάτι! Το συνολικό οικοδόμημα είναι πραγματικά υπέροχο!
Αξίζουν ειλικρινά συγχαρητήρια, πρώτα-πρώτα στον επιφανή αρχιτέκτονα και εκλεκτό συνάδελφό μου, τον Santiago Calatrava και την Ομάδα Σχεδιασμού του, για τη σύλληψη και την εκτέλεση μιας τέτοιας εξαιρετικής αρχιτεκτονικής ιδέας, και φυσικά σε όλους όσοι ασχολήθηκαν με αυτό το πραγματικά υπέροχο «Μνημείο» από τη σύλληψη, μέχρι τη συγκέντρωση χρημάτων, έως την εκτέλεση και την ολοκλήρωση του μικρού «Λευκού κοσμήματος» ψηλά στο Liberty Hill.
Το «Μνημείο» αυτό αποτελεί σήμερά και στο μέλλον μια βροντερή απόδειξη για τις επιτυχίες και τους θριάμβους της δικής μας Ομογένειας σε αυτή τη μεγάλη Χώρα, που πολλοί από εμάς, ή ακόμη οι γονείς μας, οι παππούδες και οι γιαγιάδες επέλεξαν ως νέα πατρίδα, και αναμφίβολα σημαίνει ότι εμείς οι Ελληνοαμερικανοί διεκδικήσαμε επιτέλους τη θέση που μας αξίζει στο όμορφο και ζωντανό μωσαϊκό της Americana.
Το κλείσιμο της καριέρας των 40 χρόνων, η θρησκευτικότητα και οι σιωπηλές προσευχές
Ποια ήταν τα συναισθήματα που σας προκάλεσε αυτή η επίσκεψη;
Στη σιωπηλή προσευχή μου είχα την ευκαιρία να θυμηθώ και τον αείμνηστο προϊστάμενο της παλαιάς Εκκλησίας π. Γιάννη Ρώμα, που δούλεψε ακούραστα για να κρατήσει ζωντανό το «όνειρο» όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια από την καταστροφή, και που πάντα με ρωτούσε, «Μανώλη, πώς τα πάμε με το νέο σχέδιο του Αγίου Νικολάου;».
Όμως ο καλός πατέρας πέθανε πριν από λίγα χρόνια, και δεν είχε ποτέ την τύχη να δει τελειωμένη την εκκλησία του και να εκπληρώσει το μακροχρόνιο όνειρό του να τελέσει λειτουργία στην ιερά τράπεζά της.
Επιπλέον, έκανα μια σιωπηλή προσευχή τόσο για όλα εκείνα τα αθώα θύματα που χάθηκαν κατά τη διάρκεια των τρομοκρατικών επιθέσεων, όσο και για τους χιλιάδες συναδέλφους μου μηχανικούς, εργολάβους, το ιατρικό προσωπικό και τους ήρωες των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης, που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις διάσωσης και αποκατάστασης για μήνες μετά, πολλοί από τους οποίους τώρα υποφέρουν από διάφορες σοβαρές ασθένειες και αναμφίβολα, κάποιοι μπορεί σήμερα ανεβαίνουν τον δικό τους Γολγοθά.
Όσο για μένα προσωπικά, είμαι πραγματικά ευγνώμων για την ευκαιρία να ασχοληθώ με αυτό το μοναδικό, αλλά γιγάντιο εγχείρημα από την έναρξή του, και είναι κάτι που πάντα θα αγαπώ και θα κρατάω σε μια πολύ ιδιαίτερη θέση βαθιά στην καρδιά και το μυαλό μου.
Για εμένα προσωπικά, το έργο αυτό ήταν ένα αποκορύφωμα μιας καριέρας που διήρκεσε 40 συνεχή χρόνια, όχι μόνο στην Νέα Υόρκη αλλά κυριολεχτικά στον κόσμο ολόκληρο.
Σίγουρα ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου μπορεί να μην συγκρίνεται σε ύψος με του πελώριους ουρανοξύστες που είχα την ευκαιρία και καλή τύχη να μελετήσω και να επιβλέψω ανά τον κόσμο, αλλά σίγουρα, συναισθηματικά αποτελεί και κατέχει την πρωτεύουσα θέση στην καρδιά μου και λόγω της θρησκευτικής και ιερής του ιδιότητας, αλλά και μια που ήταν και το τελευταίο έργο της καριέρας μου.