«Η μουσική ψυχή της Ελλάδας σίγησε. Όμως, θα μένει ζωντανή στη μνήμη μας, μέσα από τα τραγούδια του, που τραγουδήθηκαν και θα τραγουδιούνται από γενιές και γενιές Ελλήνων και Ελληνίδων». Με αυτά τα λόγια της οικογένειας του ,ο μεγάλος Κρητικός συνθέτης Γιάννης Μαρκόπουλος, πέρασε στην αιωνιότητα.
Άφησε το Σάββατο 10 Ιουνίου, την τελευταία του πνοή σε ηλικία 84 ετών, έπειτα από επιπλοκές με τον καρκίνο, στις 5 Μαΐου στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας του Γενικού Νοσοκομείου Αθηνών «Αλεξάνδρα».
«Το τραγούδι είναι μία δικιά μας ερμηνεία, της κοινωνίας, από τον καιρό που η κοινωνία πια αποφάσισε να μεγαλοποιήσει τον ρόλο της μέσα στις πρωτεύουσες… Παρότι εντάσσομαι στους έντεχνους συνθέτες, λίγο πολύ θέλω να έχω ένα ξεχωριστό δρόμο, δικό μου, που με προσήλωση ακολουθώ, έστω κι αν καμιά φορά υποψιάζομαι την κατεύθυνση του, χωρίς να ξέρω ακριβώς ποια είναι αυτή», έλεγε ο Γιάννης Μαρκόπουλος το 1991 σε συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στην Έλενα Διάκου και τη Τζουλιέττα Καρόρη στο Δεύτερο Πρόγραμμα.
Γεννήθηκε το 1939 στο Ηράκλειο Κρήτης. Πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Μαρκόπουλος, πρώην νομάρχης Λασιθίου και μητέρα του η Ειρήνη Αεράκη από τη Σητεία. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Ιεράπετρα, τόπο καταγωγής του πατέρα του, στο ωδείο της οποίας παίρνει τα πρώτα του μουσικά μαθήματα στη θεωρία και στο βιολί.
Οι πρώτες του επιδράσεις προέρχονται από την τοπική μουσική με τους γρήγορους χορούς και τα επαναλαμβανόμενα μικρά μοτίβα τους, από τη κλασική μουσική, καθώς και από τη μουσική της ευρύτερης ανατολικής Μεσογείου-και ιδιαίτερα της κοντινής Αιγύπτου.
Το 1956 συνεχίζει τις μουσικές σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών, με τον συνθέτη Γεώργιο Σκλάβο και τον καθηγητή του βιολιού Joseph Bustidui. Την ίδια εποχή εισάγεται στο Πάντειο Πανεπιστήμιο για κοινωνικές και φιλοσοφικές σπουδές ενώ παράλληλα συνθέτει για το θέατρο, τον κινηματογράφο και το χορό. Το 1959 συνθέτει τα Τρία σκίτσα για χορό που ηχογραφούνται και μεταδίδονται από την τότε συμφωνική ορχήστρα της ΕΙΡ. Το 1963 βραβεύεται για την μουσική του στις Μικρές Αφροδίτες του Νίκου Κούνδουρου, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και τον ίδιο χρόνο ανεβαίνουν από νέα χορευτικά σύνολα τα μουσικά του έργα Θησέας (χορόδραμα), Χιροσίμα (σουίτα μπαλέτου) και τα Τρία σκίτσα για χορό.
Το 1967 επιβάλλεται στην Ελλάδα η δικτατορία και ο Γιάννης Μαρκόπουλος αναχωρεί στο Λονδίνο. Εκεί εμπλουτίζει τις μουσικές του γνώσεις με την Αγγλίδα συνθέτρια Elisabeth Lutyens. Επίσης συνθέτει την κοσμική καντάτα Ήλιος ο πρώτος, σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη (που τιμάται με το βραβείο Νόμπελ το 1979), και τη μουσική για τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη (για το Θέατρο Τέχνης, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν), ολοκληρώνει το Χρονικό και τη μουσική τελετή Ιδού ο Νυμφίος, έργο ανέκδοτο με εξαίρεση ενός τμήματος, με τίτλο Ζάβαρα-κάτρα-νέμια (ιδιαίτερη σύνθεση διονυσιακού χαρακτήρα) που αποτελεί ένα από τα διάσημα κομμάτια του.
Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τους συνθέτες Ιάννη Ξενάκη και Γιάννη Χρήστου και έρχεται σε επαφή με τα πλέον πρωτοποριακά μουσικά έργα.
Στο Λονδίνο συνθέτει ακόμα τους Χρησμούς, για συμφωνική ορχήστρα, και τους πρώτους Πυρρίχιους χορούς Α, Β, Γ, (από τους 24 που ολοκλήρωσε το 2001), οι οποίοι παίζονται, το 1968, από την ορχήστρα Concertante του Λονδίνου στο Queen Elizabeth Hall. Τότε γράφει και τη μουσική για την Τρικυμία του Σαίξπηρ, που ανεβαίνει από το Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας, σε σκηνοθεσία David Jones με τον Sir John Clemens. Το 1969 επιστρέφει στην Αθήνα για να συμβάλει με τα έργα του στην πορεία για την αποκατάσταση της δημοκρατίας.
Με την είσοδο της δεκαετίας του 1970, ο Γιάννης Μαρκόπουλος πραγματοποιεί καθοριστική στροφή στην πορεία του. Υλοποιεί το μουσικό του όραμα, καταθέτοντας έργα που χαρακτηρίζονται στο σύνολό τους ως νέα πρόταση και τομή για τη μέχρι τότε ελληνική μουσική πραγματικότητα. Πρόκειται για έργα που ως ενότητα έχουν επηρεαστεί, στις θεμελιακές αρχές τους, από τις αισθητικές και φιλοσοφικές απόψεις του συνθέτη, με το καθένα όμως από αυτά να είναι διαφορετικό.
Με τις συνθέσεις του καθιερώνει την ουσία της μουσικής συμβίωσης και τους συσχετισμούς έκφρασης μεταξύ συμφωνικών και τοπικών οργάνων, μέσω του μελωδικού και ρυθμικού του ορίζοντα, των αρμονικών του δομών και των ηχοχρωμάτων της διάφανης ενορχήστρωσής του. Παράλληλα προτείνει εμφατικά την «Επιστροφή στις Ρίζες», εννοώντας τον «σχεδιασμό του μέλλοντος, με ενδοσκόπηση, μελέτη και πλησίασμα των άφθαρτων πηγών της ζωντανής τέχνης του κόσμου και επιλεγμένες σύγχρονες πληροφορίες τέχνης».
Η πρότασή του αυτή παίρνει τις διαστάσεις ενός κινήματος τέχνης. Την ίδια περίοδο, τραγούδια του, όπως οι «Οχτροί», τα «Λόγια και τα χρόνια», τα «Χίλια μύρια κύματα», η «Λένγκω» (Ελλάδα), ο «Γίγαντας», το «Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι», το «Καφενείον η Ελλάς», τα «Παραπονεμένα λόγια», το «Μιλώ για τα παιδιά μου» και πολλά άλλα γίνονται σύμβολα και μύθοι.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα μουσικά του έργα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», «Ο Στράτης ο Θαλασσινός ανάμεσα στους Αγάπανθους», «Ήλιος ο Πρώτος», «Χρονικό», «Ιθαγένεια», «Οροπέδιο», «Θητεία και Μετανάστες» – σε ποίηση και στίχους Σολωμού, Σεφέρη, Ελύτη, Κ.Χ. Μύρη, Μιχ. Κατσαρού, Ελευθερίου, Σκούρτη, Θεοδωρίδη και δικούς του.
Το 1976 συνθέτει τη μουσική για την τηλεοπτική σειρά του ΒΒC «Who pays the Ferryman?» και η επιτυχία του μουσικού θέματος παραμένει στην κορυφή του βρετανικού Hit-Parade για μήνες, ενώ κάνει τον συνθέτη διεθνώς γνωστό. Στα επόμενα χρόνια η δημοφιλία αυτή εκφράζεται με πολλές μετακλήσεις για συναυλίες και ο Μαρκόπουλος πραγματοποιεί αλλεπάλληλα ταξίδια ανά τον κόσμο, όπως στη Νέα Υόρκη, τη Φιλαδέλφεια, το Σικάγο, το Σαν Φρανσίσκο, το Τορόντο, το Μόντρεαλ, τη Στοκχόλμη, το Άμστερνταμ, τη Νάπολη, το Παρίσι, το Βερολίνο, το Μόναχο, τη Φρανκφούρτη, τις Βρυξέλλες, το Λονδίνο, καθώς και σε διάφορες πόλεις της Ρωσίας και της Αυστραλίας.
Η Βασιλική και η Ελένη
Το 1980 ενώνεται και στη ζωή με την τραγουδίστρια και συνεργάτιδά του Βασιλική Λαβίνα. Γεννιέται η κόρη τους Ελένη. Για μια περίοδο ο συνθέτης αποζητά μια πιο ιδιωτική ζωή με την οικογένειά του, ενώ ξεκινά η προετοιμασία του για το άνοιγμα ενός νέου κεφαλαίου στη μουσική του: Στον κορμό των νέων συνθέσεών του εμφανίζονται μελωδικά ξεσπάσματα στηριγμένα στην εκτεταμένη πολυτονικότητα της αρμονικής του δομής –καρποί της φαντασίας του– που ενισχύονται από το πάθος μιας ανεξάντλητης ζωτικότητας.
Το 1994 συνθέτει ένα από τα πιο σημαντικά του έργα, τη «Λειτουργία του Ορφέα» –για φωνή, χορωδία και ορχήστρα– που απευθύνεται φιλοσοφικά στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Ακολουθούν η «Ανα-γέννηση Κρήτη ανάμεσα σε Βενετιά και Πόλη», μουσικό ταξίδι σε 4 ενότητες, η όπερα «Ερωτόκριτος και Αρετή», τα «Σχήματα σε κίνηση», κονσέρτο για πιάνο εμπνευσμένο από τον Πυθαγόρα, τα «Ευήλια τοπία, φαντασία για σόλο φλάουτο», ο «Νόμος της Θαλπωρής», ορατόριο-μουσικό θέαμα για φωνές, χορωδία, ορχήστρα πνευστών, μπαλέτο και εικόνες, «16 Πυρρίχιοι χοροί 1980-2001», «Τρίπτυχο για φλάουτο έγχορδα και άρπα» (2007).
Δηλώσεις
«Αποχαιρετούμε έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες της έντεχνης ελληνικής μουσικής, τον Γιάννη Μαρκόπουλο, συνθέτη της μουσικής του ελληνισμού, αγαπημένο συνθέτη των Ελλήνων», επισημαίνει ανακοίνωση από το Γραφείο Τύπου του Πρωθυπουργού, Ιωάννη Σαρμά για την απώλεια του Γιάννη Μαρκόπουλου.
«Ανήγαγε παραδοσιακά μουσικά ακούσματα σε διεθνή μουσική γλώσσα, αφήνοντας έτσι μια παρακαταθήκη για την αιωνιότητα. Τα θερμά συλλυπητήρια της Κυβέρνησης στους οικείους του», αναφέρεται στην ανακοίνωση.
Συλλυπητήρια για την απώλεια του σπουδαίου μουσικοσυνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο, εκφράζει με ανακοίνωσή του ο υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Γιώργος Κουμεντάκης. «Η μελέτη της παραδοσιακής μουσικής, οι έντονες επιρροές από αυτήν και η ανανεωτική της προσέγγιση, μαζί με τη μελοποίηση των μεγάλων Ελλήνων ποιητών, του Ελύτη, του Σεφέρη, του Σολωμού, του Κατσαρού, μεταξύ πολλών άλλων, υπήρξαν από τα κύρια χαρακτηριστικά της πολύπλευρης πορείας του Γιάννη Μαρκόπουλου, ενός από τους τελευταίους της γενιάς των σπουδαίων μεταπολεμικών Ελλήνων συνθετών.
Σε δήλωση του για τον θάνατο του Γιάννη Μαρκόπουλου, ο περιφερειάρχης Κρήτης Σταύρος Αρναουτάκης εξέφρασε τα συλλυπητήρια του και υπογράμμισε την προσφορά του μεγάλου μουσικοσυνθέτη στον πολιτισμό, στην Κρήτη και την Ελλάδα.
Συγκεκριμένα ο περιφερειάρχης Κρήτης αναφέρει: «Η Ελλάδα αποχαιρετά σήμερα ένα μεγάλο δημιουργό. Η Κρήτη αποχαιρετά ένα δικό της άνθρωπο που υπηρέτησε πιστά τον πολιτισμό και την ιστορία της, αναδεικνύοντας τα ριζίτικα τραγούδια με τη φωνή του Αρχαγγέλου της Κρήτης, Νίκου Ξυλούρη. Ως Περιφέρεια Κρήτης αποχαιρετούμε το δικό μας Γιάννη. Ένα σπουδαίο συντοπίτη μας. Τον ευχαριστούμε και τον τιμούμε για τη μεγάλη του προσφορά στην Ελλάδα, στην Κρήτη, στις τέχνες και τον πολιτισμό.
Με τα τραγούδια του σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά και αφήνει μοναδικό μουσικό και καλλιτεχνικό έργο ως διακριτή παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Εκφράζουμε ειλικρινή συλλυπητήρια στην οικογένειά του».
Ο δήμαρχος Ηρακλείου Bασίλης Λαμπρινός έκανε την ακόλουθη δήλωση για τον θάνατο του Γιάννη Μαρκόπουλου:
«Ο Γιάννης Μαρκόπουλος υπήρξε μια κορυφαία μορφή του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Το μουσικό του έργο σφράγισε εδώ και δεκαετίες την πορεία του τόπου μας, συντρόφευσε και εγκαρδίωσε τους Έλληνες στα δύσκολα χρόνια της Επτάχρονης Δικτατορίας (1967-1974). Θ. Μικρούτσικο, ο Γιάννης Μαρκόπουλος δημιούργησε μια απαράμιλλης σημασίας μουσική περιοχή, συνδυάζοντας μοναδικά: παραδοσιακά, έντεχνα, κλασικά, και σύγχρονα στοιχεία. Το πολυσχιδές έργο του θα μείνει ως διαρκής παρακαταθήκη στις επόμενες γενεές.
Ο Δήμος Ηρακλείου, κάνοντας το χρέος του απέναντι στον κορυφαίο συνθέτη που δόξασε την ελληνική μουσική και την ταξίδεψε κι έξω από τα σύνορα της χώρας, του απένειμε στις 3 Δεκεμβρίου του 2022 την σημαντικότερη διάκριση που δίδεται από την Τοπική Αυτοδιοίκηση, αυτήν του Επιτίμου Δημότη της πόλης».
«ΖΑΒΑΡΑΚΑΤΡΑΝΕΜΙΑ»: ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ
Μια λέξη που δεν σημαίνει τίποτα
Ζαβαρακατρανέμια: η λέξη δεν σημαίνει απολύτως τίποτα μόνη της. Αποτελείται από τρία συνθετικά: ζάβαρα, δηλαδή λάβαρα, κάτρα, δηλαδή μαύρα (π.χ κατράμι) και τέλος νέμια, δηλαδή άνεμος ή ανέμισαν. Οπότε έχουμε τον στίχο «Λάβαρα Μαύρα Ανέμισαν» παραφρασμένο και συμπτυγμένο σε μία μόνο λέξη.
Και είναι το μήνυμα του στιχουργού και συνθέτη για την κατάσταση που επικρατεί την εποχή εκείνη.
Λάμα: Το μαχαίρι
Νάμα: Μάνα
Νέμια: Ανέμισαν
Ο ίδιος ο Γιάννης Μαρκόπουλος αναφέρει σε συνέντευξή του στην τότε ΕΤ1 μία άλλη εκδοχή:
Η λέξη «αλληλούια» δεν είναι η γνωστή εβραϊκή λέξη άλλα η ελληνική λέξη αλληλουχία.
Η λέξη »Ζάβαρα» προέρχεται από τη λέξη Ζευς που πολύ συχνά χρησιμοποιούν οι Κρητικοί.
Η λέξη νάμα σημαίνει βάπτισμα
Η λέξη λάμα σημαίνει λάμα(μαχαιριού)…!
Η λέξη νέμια σημαίνει ηρεμία
Η λέξη Ίλεος σημαίνει σπλαχνικός.
Σε συνέντευξή του στον Λευτέρη Παπαδόπουλο, ο ίδιος ανέφερε ότι χρησιμοποίησε τις λέξεις «ζάβαρα» αντί για λάβαρα, «κάτρα» αντί για μαύρα, «νέμια» αντί για ανέμισαν.
Στην συζήτηση που είχε με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, αποκάλυψε χαρακτηριστικά: «Όταν έγραψα το Ζαβαρακατρανέμια μέσα στη δεκαετία του ’60, γύρω στο ’66, είναι ένα από τα μέρη μίας μουσικής τελετής που λέγεται “Ιδού ο Νυμφίος έρχεται”, το οποίο διατηρώ ακόμη ανέκδοτο. Κι έμεινε αυτό το τραγούδι όπου περιέχει πάρα πολλές σημαντικές λέξεις που είναι καθαρά ελληνικές.
Ας το εξηγήσω, για πρώτη φορά, γίνεται σε αυτήν την εκπομπή, δεν το χω ξαναπεί.
Το αλληλούια δεν είναι εβραϊκή λέξη, είναι η αλληλουχία κι έφυγε το Χ. , τόσο απλό. Το Ίλεως είναι το ίλεως, Ζάβαρα είναι -όπως καμιά φορά λέμε στην Κρήτη «Μα το Ζα», το Δία.
Είναι μία εικόνα, όχι ακριβώς του Δία, αλλά μία εικόνα μέσα από τη ζωή του.
Το Ζήτα παίζει τεράστιο ρόλο και είναι μία λέξη πάρα πολύ και βαθιά και αρχαία που έχουν χρησιμοποιήσει πολλές φορές σε θέματα εμπόλεμης κατάστασης. Λάμα είναι η κόψη του μαχαιριού, το νάμα είναι βάπτισμα, νέμια η ησυχία, αλλά όλες αυτές οι λέξεις μαζί ήταν μία έντονη διαμαρτυρία. Και αυτό το θέμα είναι πάλι ποίηση, αλλά έχει μία έντονη διαμαρτυρία», εξήγησε.
![Κάποιους μήνες πριν φύγει από την ζωή τον Δεκέμβριο του 2022, ο μεγάλος συνθέτης έκανε την τελευταία του επίσκεψη στο Ηράκλειο, τη γενέθλια γη, όπου και αναγορεύτηκε επίτιμος δημότης της πόλης ενώ το έργο του «Η Λειτουργία του Ορφέα» παρουσίασε στο ΠΣΚΗ, η χορωδία της Π.Ε. Ηρακλείου, με τη σύμπραξη της Φιλαρμόνιας Ορχήστρας Αθηνών, υπό τη μουσική διεύθυνση του αρχιμουσικού Ραφαήλ Πυλαρινού. Τον τίτλο του επίτιμου δημότη καθώς και το «Κλειδί» της πόλης απένειμε στον μεγάλο καλλιτέχνη ο δήμαρχος Ηρακλείου Βασίλης Λαμπρινός.]()
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΗ ΓΕΝΕΘΛΙΑ ΠΟΛΗ
«Το Ηράκλειο μου συμπεριφέρθηκε άριστα και αυτό δεν το ξεχνώ»
Κάποιους μήνες πριν φύγει από την ζωή τον Δεκέμβριο του 2022, ο μεγάλος συνθέτης έκανε την τελευταία του επίσκεψη στο Ηράκλειο, τη γενέθλια γη, όπου και αναγορεύτηκε επίτιμος δημότης της πόλης ενώ το έργο του «Η Λειτουργία του Ορφέα» παρουσίασε στο ΠΣΚΗ, η χορωδία της Π.Ε. Ηρακλείου, με τη σύμπραξη της Φιλαρμόνιας Ορχήστρας Αθηνών, υπό τη μουσική διεύθυνση του αρχιμουσικού Ραφαήλ Πυλαρινού. Τον τίτλο του επίτιμου δημότη καθώς και το «Κλειδί» της πόλης απένειμε στον μεγάλο καλλιτέχνη ο δήμαρχος Ηρακλείου Βασίλης Λαμπρινός.
«Ο Γιάννης Μαρκόπουλος προσέφερε-είχε δηλώσει τότε ο δήμαρχος- στον Ελληνικό Πολιτισμό ένα σπουδαίο μουσικό έργο, το οποίο ανήκει πια στην συλλογική Μνήμη του τόπου μας, και θα μείνει ως διαρκής παρακαταθήκη στην χώρα μας. Ο τίτλος τού επιτίμου δημότη του Ηρακλείου, πρωτίστως τιμά την ίδια την πόλη μας, και αποτελεί συνάμα το μεγάλο “Εύγε” και το βαθύ “Ευχαριστώ” όλων μας στο πρόσωπο και στην ανεκτίμητη προσφορά του συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλου».
«Νιώθω Ηρακλειώτης-είχε πει συγκινημένος κατά την αναγόρευσή του- και θεωρώ το Ηράκλειο πρωτεύουσα της Μεσογείου και όχι μόνο. Από παλιά και μέχρι σήμερα το Ηράκλειο μού συμπεριφέρθηκε άριστα και αυτό δεν το ξεχνώ».