Τα κόμικ και φυσικά οι κινηματογραφικές μεταφορές τους – από το δημοφιλές Marvel Cinematic Universe μέχρι τα συνεχή reboot του “Batman” και του “Superman” – αποτελούν σήμερα ένα από τα κυρίαρχα “συστατικά” της λεγόμενης ποπ κουλτούρας. Ολοένα και περισσότεροι φαν καταφεύγουν σε αυτή την αποκαλούμενη ένατη τέχνη, προκειμένου να αποδράσουν από την καθημερινότητα, τις πολιτικές εξελίξεις και τις έντονες συζητήσεις για κοινωνικά θέματα.
Η εν λόγω τάση “φυγής” ωστόσο είναι λίγο οξύμωρη, καθώς με μια πιο προσεκτική ματιά, θα διαπιστώσει κανείς ότι τα κόμικς και τα graphic novels έχουν μακρά ιστορία πλούσιας κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Και αυτό ίσως εξηγεί γιατί ανέκαθεν αποτελούσαν αντικείμενο συζητήσεων για το αν πρέπει ή όχι να τα διαβάζουν οι μαθητές στα σχολεία (και ποια genres είναι πιο… ακατάλληλα).
Συζητήσεις που ξεκίνησαν ήδη από το 1954, όταν ο Γερμανο-αμερικανός ψυχίατρος Φρέντρικ Γουέρθαμ με το βιβλίο του «Η Αποπλάνηση των Αθώων» προκάλεσε πολιτιστικό πανικό, ισχυριζόμενο ότι τα κόμικς ήταν υπεύθυνα για την αύξηση της εγκληματικότητας και τη διαφθορά των μυαλών των νέων αναγνωστών τους και συνεχίζονται φυσικά μέχρι σήμερα. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι το 2022 στο Τέξας, ένας νομοθέτης πρότεινε την απαγόρευση 800 και πλέον βιβλίων από τις σχολικές βιβλιοθήκες, περιλαμβάνοντας και τo graphic novel “The Lottery” που βασίστηκε στο ομότιτλο διήγημα της Shirley Jackson, με το σκεπτικό ότι θίγει ζητήματα φύλου και κοινωνικής παράδοσης.
Την ίδια χρονιά, στο Τενεσί, το σχολικό συμβούλιο της κομητείας McMinn αποφάσισε την αφαίρεση του “Maus“, έργο του γνωστού κομίστα Art Spiegelman, από τη διδακτέα ύλη, επικαλούμενο ζητήματα γλώσσας και απεικόνισης. Παρά τις ενστάσεις, το graphic novel αποτελεί μία βαθιά αλληγορία για το Ολοκαύτωμα και χρησιμοποιείται σε σχολικά προγράμματα στις ΗΠΑ για την εκμάθηση της σύγχρονης ιστορίας.
Η Christina Knopf, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο SUNY Cortland, σχολιάζει σχετικά πως τα κόμικς και τα graphic novels (σε αντίθεση με άλλες μορφές τέχνης) μπαίνουν πιο εύκολα στο «στόχαστρο» και απειλούνται με λογοκρισία ή και απαγόρευση, λόγω ενός συνήθους στερεότυπου: «Συχνά συναντώ ανθρώπους που λένε ότι “τα κόμικς απευθύνονται σε παιδιά“. Στην πραγματικότητα, αν τα διαβάσεις, καταλαβαίνεις πως δεν είναι έτσι. Αυτή η παρεξήγηση ίσως να είναι ο λόγος που έργα όπως το “Maus” προκαλούν τόσο έντονες αντιδράσεις.»
Τι ψηφίζουν οι ήρωες των κόμικς
Εάν δεν έχεις ξανακούσει για το “Maus”, να ξέρεις ότι έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με τα τα διάσημα κόμικ υπερηρώων από ότι νομίζεις. Υπάρχουν άλλωστε αρκετοί ήρωες που παίρνουν εμφανώς θέση σε πολιτικά ζητήματα και εκφράζουν συγκεκριμένες πολιτικές απόψεις και ιδεολογίες.
Στην πλειοψηφία τους ωστόσο, οι χαρακτήρες των κόμικς δείχνουν να διατηρούν μια “ασφαλή” στάση που τους κρατά μακριά από συγκεκριμένες πολιτικές τοποθετήσεις, καθώς οι μεγάλες εταιρείες Marvel και DC αποφεύγουν να αγγίξουν θέματα που θα μπορούσαν να αποξενώσουν ένα μέρος του αναγνωστικού τους κοινού.
Αν πάμε στα πιο γνωστά ονόματα, ο Σούπερμαν έχει στην εκδοτική ιστορία του καταπιαστεί συχνά με κοινωνικά θέματα, καθώς ανέκαθεν ενάντια σε ισχυρούς κοινωνικούς παράγοντες, από μαφιόζους σε φτωχογειτονιές μέχρι διεφθαρμένους διευθυντές ορφανοτροφείων. Και μπορεί αρκετοί να τον χαρακτηρίζουν ως “πρόσκοπο” και “βαρετό καλό παιδί” δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι δημιουργήθηκε για να είναι ο προστάτης των καταπιεσμένων, ο άνθρωπος που θα έστεκε απέναντι στους ισχυρούς όχι για να αποκτήσει εξουσία, αλλά γιατί ήξερε ότι αυτό ήταν το σωστό. Οι δημιουργοί του, δύο Αμερικανοί συγγραφείς εβραϊκής καταγωγής, γνώριζαν από πρώτο χέρι τι σημαίνει διωγμός, τόσο στις χώρες καταγωγής των οικογενειών τους όσο και στη δική τους πατρίδα. Ο Superman γεννήθηκε σε έναν κόσμο στο χείλος του πολέμου και μιας οικονομικής ύφεσης που είχε αφήσει βαθιά σημάδια στους αναγνώστες του, οι οποίοι είχαν βιώσει αυτή την κρίση από κοντά. Η πιο αξιοσημείωτη ιστορία του, ωστόσο, ήρθε στα τέλη του 1946 με τον τίτλο “Clan of the Fiery Cross.” Σε αυτήν, ο Σούπερμαν τα έβαλε με μια ομάδα που συμβόλιζε την Κου Κλουξ Κλαν, η οποία προσπαθούσε να τρομοκρατήσει την πόλη της Metropolis, στοχεύοντας κυρίως μέλη της ασιατικής αμερικανικής κοινότητας.
Επιπλέον, η σχέση του Superman με τις προοδευτικές ιδέες ήταν τόσο έντονη, που πριν τη δολοφονία του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι τον Νοέμβριο του ’63, το επιτελείο του Προέδρου των ΗΠΑ συνεργαζόταν με την DC για την έκδοση ενός τεύχους κόμικ, στο οποίο, ο Superman θα συναντούσε τον JFK και θα τον βοηθούσε σε ένα πρόγραμμα εκγύμνανσης… Παρότι η ιστορία αυτή ήταν ανάλαφρη, αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για τη σχέση του ήρωα με έναν αμερικανό πρόεδρο που έβλεπε τον Σούπερμαν ως μέσο για πραγματική αλλαγή.
Ο Spider-Man (όπως και οι Daredevil, Luke Cage) ανήκουν στην εργατική τάξη. Σε όλες τις αποδόσεις του, ο Peter Parker εμφανίζεται να ελίσσεται μεταξύ διαφορετικών επαγγελμάτων όπως διανομέας φαγητού και φωτογράφος, προσπαθώντας να επιβιώσει ενώ ταυτόχρονα δίνει μάχες με την υπερηρωική στολή του. Είναι άρα πιθανό να τείνει περισσότερο προς τους Δημοκρατικούς.
Ένα ενδιαφέρον fun fact για τον δημοφιλή αραχνοκέφαλο, είναι ότι το 1966, ο Steve Dikto (ένας εκ των δημιουργών του), εμφάνιζε τον Peter Parker σαν οπαδό της Ayn Rand, εμπνεύστριας του φιλοσοφικού ρεύματος του Αντικειμενισμού, το οποίο υποστηρίζει ότι το μόνο κοινωνικό σύστημα που αναγνωρίζει πλήρως τα ατομικά δικαιώματα είναι ο καπιταλισμός, ειδικά ο «πλήρης, γνήσιος, ανεξέλεγκτος, άναρχος laissez-faire καπιταλισμός»… Υπάρχει και μια γνωστή σεκάνς στο τεύχος Amazing Spider-Man #38 όπου ο Parker αρνείται να συμμετάσχει σε μια διαδήλωση φοιτητών. Έκτοτε ο Dikto επιχείρησε να “σβήσει” αυτή τη λεπτομέρεια για τον ήρωα, αποδίδοντάς τη σε δικά του βιώματα.
Η πολιτική κληρονομιά του Captain America δεν χάθηκε στη μετέπειτα ιστορία των κόμικς και των ταινιών, όπως στην ταινία “Captain America: The Winter Soldier” (2014), το στόρι της οποίας αποκαλύπτει την εισβολή της φασιστικής τρομοκρατικής οργάνωσης Hydra στον αμερικανικό κρατικό μηχανισμό ασφαλείας.
Η Marvel προσπάθησε κατά καιρούς να απομακρύνει τα κόμικ από την πολιτική, αλλά η ίδια η ιστορία δείχνει ότι αυτό δεν ήταν εφικτό. Οι X-Men, για παράδειγμα πρωτοεμφανίστηκαν το 1963 – Την ίδια χρονιά που η αστυνομία κατέστειλε με βία τις αντιρατσιστικές διαδηλώσεις του Κινήματος Μπέρμιγχαμ στην Αλαμπάμα και που ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ πρωτοστάτησε στην πορεία στην Ουάσιγκτον. Οι X-men μια ομάδα ανθρώπων που γεννήθηκαν διαφορετικοί, αντικατοπτρίζουν μέχρι σήμερα τις διακρίσεις κατά φυλετικών μειονοτήτων και φυσικά της LGBTQ κοινότητας.
Ο Green Arrow είναι γνωστός για τις αριστερές του πεποιθήσεις, ενώ ο Hawkman παρουσιάζεται συντηρητικός, κάτι που έχει οδηγήσει σε επικές διαμάχες μεταξύ τους.
Φυσικά και υπάρχουν ήρωες που κινούνται στα… άκρα: Ο Wally West των 80’s, ο γνωστός Flash ξεκίνησε με συντηρητικές απόψεις στο κόμικ “New Teen Titans” προτού μετατοπιστεί σε πιο φιλελεύθερες ιδέες όταν απέκτησε τον δικό του τίτλο.
Ο US Agent κατά κόσμον John Walker παρουσιάζεται επίσης ως υπερσυντηρητικός χαρακτήρας. Σε μία ιστορία μάλιστα εμφανίζεται να επικροτεί τον Norman Osborn για τη δολοφονική “αντιμετώπιση” της εξωγήινης φυλής των Skrulls…
Ήρωες με στρατιωτικό υπόβαθρο, όπως οι Green Lantern (Hal Jordan), Captain Marvel (Carol Danvers), και Nick Fury, συνήθως έχουν μια πιο συντηρητική προσέγγιση,
Από την άλλη, ο Iron Man / Tony Stark, με την ξεκάθαρη καπιταλιστική του νοοτροπία, είναι πιθανό να είναι «ρεπουμπλικανός στην καρδιά», κάτι που ίσως ισχύει και για τον Batman / Bruce Wayne, λόγω της ατομικιστικής και συχνά αυταρχικής του στάσης.
Φυσικά και υπάρχουν ήρωες που κινούνται στα… άκρα. Για παράδειγμα, ο Rorschach από τους Watchmen έχει μια σαφή ακροδεξιά κοσμοθεωρία, ενώ ειδική μνεία αξίζει στον Homelander από τη σειρά “The Boys” για την αυταρχικότητά του και τη φασιστική ιδεολογία του.
Είναι σημαντικό να προσθέσουμε εδώ ότι εκτός των πιο maistream εκδόσεων, τα graphic novels έχουν καταφέρει να αποτυπώσουν δυναμικά κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Ειδική μνεία αξίζει στα εξαιρετικά “The Arrival” του Shaun Tan, το “Persepolis” της Marjane Satrapi, και το “American Born Chinese” του Gene Luen Yang, που σύντομα θα γίνει σειρά από τη Disney+. Και τα τρία εριγράφουν κοινωνικές και πολιτικές δυναμικές και έχουν κερδίσει πολυάριθμα βραβεία, όχι μόνο στην κατηγορία των κόμικ, αλλά και ως ξεχωριστά λογοτεχνικά έργα.