Στις 26 Απριλίου 1986, λίγο μετά τη 1:00 τα ξημερώματα, μια δοκιμή ασφαλείας στον αντιδραστήρα Νο. 4 του πυρηνικού σταθμού του Τσερνόμπιλ, στην τότε Σοβιετική Ένωση και σημερινή Ουκρανία, μετατράπηκε σε μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η αλυσίδα λαθών, η ανεπαρκής επικοινωνία και η απολυταρχική γραφειοκρατία του σοβιετικού συστήματος οδήγησαν σε έκρηξη, απελευθερώνοντας ραδιενεργό νέφος που εξαπλώθηκε σχεδόν σε όλη την Ευρώπη.
Το ατύχημα – μια αλυσίδα λαθών και μια καταστροφική έκρηξη
Στη 01:26 τα ξημερώματα της 26ης Απριλίου 1986, η νυχτερινή βάρδια στον αντιδραστήρα Νο. 4 του Τσερνόμπιλ ξεκινούσε μια φαινομενικά απλή δοκιμή ασφαλείας. Στόχος ήταν να διαπιστωθεί εάν η γεννήτρια μπορούσε, με την αδράνειά της, να παρέχει αρκετή ενέργεια για τη λειτουργία των αντλιών ψύξης, μέχρι να τεθούν σε λειτουργία οι εφεδρικές ντιζελογεννήτριες. Ένα σχέδιο που έμοιαζε θεωρητικά σωστό – μέχρι που τα πάντα πήγαν λάθος.
Η ισχύς του αντιδραστήρα είχε πέσει πολύ κάτω από τα ασφαλή επίπεδα λόγω μιας σειράς λανθασμένων χειρισμών. Ο νεαρός μηχανικός Τοπτούνοφ, με ελάχιστη εμπειρία, κατέβασε περισσότερες ράβδους ελέγχου απ’ όσο προβλεπόταν, προκαλώντας ραγδαία πτώση ισχύος στα μόλις 30MW. Το προσωπικό, αντί να σταματήσει τη διαδικασία, επιχείρησε να ανεβάσει χειροκίνητα την ισχύ, παρακάμπτοντας τα αυτόματα συστήματα ασφαλείας.
Η κρίσιμη στιγμή ήρθε στις 01:23:40, όταν ενεργοποιήθηκε το σύστημα επείγουσας απενεργοποίησης – το περίφημο κουμπί AZ-5. Σκοπός του ήταν να κατεβάσει άμεσα όλες τις ράβδους ελέγχου για να σβήσει ο αντιδραστήρας. Όμως, υπήρχε ένα μοιραίο ελάττωμα στο σχεδιασμό: τα άκρα των ράβδων αποτελούνταν από γραφίτη, ο οποίος επιβραδύνει τα νετρόνια και αντί να μειώσει την ισχύ, προκάλεσε την ακριβώς αντίθετη αντίδραση: μια απότομη αύξηση θερμότητας και πίεσης.
Μέσα σε λιγότερο από 10 δευτερόλεπτα, η ισχύς εκτοξεύτηκε πέρα από κάθε έλεγχο. Οι θερμοκρασίες κατέστρεψαν τις ράβδους και τις στήλες καυσίμου, ενώ δύο διαδοχικές εκρήξεις – μία θερμική και μία πιθανώς πυρηνική – τίναξαν στον αέρα την οροφή του κτηρίου και απελευθέρωσαν τεράστιες ποσότητες ραδιενεργών υλικών.
Οι αιτίες του ατυχήματος ήταν πολλαπλές: από τον θετικό συντελεστή κενού του αντιδραστήρα RBMK-1000 (δηλαδή η τάση να αυξάνει η ισχύς όσο μειώνεται το νερό ψύξης), μέχρι την επικίνδυνη χρήση γραφίτη στις ράβδους ελέγχου και την ανεπαρκή εκπαίδευση του προσωπικού. Η Σοβιετική Ένωση θα προσπαθούσε αρχικά να συγκαλύψει την έκταση του δυστυχήματος, αλλά το νέφος δεν γνώριζε σύνορα.
Η αρχική μυστικότητα
Η αρχική μυστικότητα και η καθυστερημένη πληροφόρηση από τη Σοβιετική Ένωση δημιούργησαν ένα κενό που επέτρεψε την ανάπτυξη εικασιών και πιθανώς αύξησε την ανησυχία του κοινού σε χώρες όπως η Ελλάδα, καθώς οι πληροφορίες έφταναν αποσπασματικά από άλλες πηγές, όπως οι σουηδικοί σταθμοί παρακολούθησης. Η κλειστή φύση της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου σήμαινε ότι η διάδοση των ειδήσεων ήταν ελεγχόμενη.
Η καθυστέρηση στην αναγνώριση της καταστροφής και στην παροχή ακριβών πληροφοριών ανάγκασε άλλα έθνη να βασιστούν στη δική τους παρακολούθηση και στις πληροφορίες των μυστικών υπηρεσιών, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποσπασματικές και δυνητικά ανησυχητικές πρώιμες αναφορές που έφτασαν στο ελληνικό κοινό. Επιπλέον, η γεωγραφική απόσταση της Ελλάδας από το Τσερνομπίλ μπορεί αρχικά να είχε δημιουργήσει μια αίσθηση ασφάλειας, η οποία όμως αμφισβητήθηκε αργότερα όταν έγινε αντιληπτή η ευρεία διασπορά των ραδιενεργών υλικών.
Η Ελλάδα βρίσκεται στη Νότια Ευρώπη, σχετικά μακριά από την Ουκρανία. Αυτή η απόσταση μπορεί αρχικά να είχε οδηγήσει στην πεποίθηση ότι ο αντίκτυπος θα ήταν ελάχιστος. Ωστόσο, η ατμοσφαιρική μεταφορά ραδιονουκλιδίων, όπως ανιχνεύθηκε από τις σκανδιναβικές χώρες , κατέδειξε ότι η απόσταση δεν ήταν ένα πλήρες εμπόδιο στη ραδιενεργό ρύπανση.
Η πυρηνική αυτή τραγωδία δεν ήταν μόνο μια τεχνολογική αποτυχία· ήταν και ένα σύμβολο των ορίων του ανθρώπινου ελέγχου απέναντι στη φύση και της επικίνδυνης αλαζονείας της εξουσίας.
Η ραδιενέργεια ταξιδεύει: Το σύννεφο φτάνει στην Ελλάδα
Η έκρηξη στο Τσερνομπίλ απελευθέρωσε τεράστιες ποσότητες ραδιενεργού υλικού, που εκτιμάται ότι αντιστοιχούσαν στο 5% του πυρήνα του αντιδραστήρα ή σε 400 φορές περισσότερη ραδιενέργεια από την ατομική βόμβα της Χιροσίμα. Μεταξύ των ραδιονουκλιδίων που απελευθερώθηκαν ήταν το ιώδιο-131, το στρόντιο-90 και το καίσιο-137. Το ραδιενεργό νέφος, ωθούμενο από τον άνεμο και την θερμική άνοδο από την πυρκαγιά του γραφίτη, διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη. Η πορεία του νέφους έφτασε και στην Ελλάδα, η οποία θεωρήθηκε μία από τις χώρες με την υψηλότερη ραδιενεργό μόλυνση εκτός της Σοβιετικής Ένωσης.
Οι επικρατούντες άνεμοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μεταφορά της ραδιενέργειας. Αναφορές και μελέτες επιβεβαιώνουν την άφιξη του ραδιενεργού νέφους στην Ελλάδα τις ημέρες που ακολούθησαν το ατύχημα. Η πρώτη καταγεγραμμένη μέτρηση έγινε από τον Σίμο Σιμόπουλο. Οι βροχοπτώσεις επηρέασαν σημαντικά την εναπόθεση της ραδιενέργειας, με ορισμένες περιοχές στη Βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλία να παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα μόλυνσης. Η Καρδίτσα (Άγιος Θεόδωρος), η Νάουσα και το Λιτόχωρο αναφέρονται ως ιδιαίτερα πληγείσες περιοχές. Αντίθετα, ορεινές περιοχές όπως η Ήπειρος και η Κρήτη προστατεύτηκαν σε κάποιο βαθμό λόγω της χαμηλής πορείας του ραδιενεργού νέφους.
Η Ελλάδα υπό ραδιενεργό σκιά
Την επομένη της έκρηξης, το ραδιενεργό νέφος άρχισε να κινείται προς τα δυτικά. Στις 2 Μαΐου, ραδιονουκλίδια είχαν ήδη ανιχνευθεί στον ελληνικό εναέριο χώρο. Η κοινή γνώμη παρακολουθούσε σαστισμένη. Οι αρχές εξέδιδαν καθησυχαστικές ανακοινώσεις, ωστόσο οι εικόνες από τις τηλεοράσεις – όπου επιστήμονες μετρούσαν την ακτινοβολία σε λαχανικά και γάλα – προκάλεσαν πανικό.
Οι καταναλωτές σταμάτησαν να αγοράζουν ντόπια φρούτα και λαχανικά, ενώ σημειώθηκε μαζική στροφή στα εισαγόμενα. Τα σχολεία ακύρωσαν εκδρομές στην ύπαιθρο, οι παιδικές χαρές άδειασαν, και οι πολίτες έψαχναν ιωδιούχα χάπια, με ή χωρίς συνταγή.
Σύμφωνα με έρευνες που ακολούθησαν, ανιχνεύτηκαν αυξημένα επίπεδα ραδιενεργού καισίου (Cs-137) και ιωδίου (I-131) στην ελληνική γη, ενώ το γάλα και τα κηπευτικά μπήκαν σε καθεστώς ελέγχου. Ευτυχώς, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία των Ελλήνων δεν ήταν τόσο καταστροφικές όσο σε περιοχές κοντά στο Τσερνόμπιλ, όμως η ψυχολογική επίδραση υπήρξε ισχυρή.
Πρίπιατ: Η πόλη «φάντασμα» του Τσέρνομπιλ -Εγκαταλείφθηκε μετά τον πυρηνικό όλεθρο
Η πόλη Πρίπιατ, στη βόρεια Ουκρανία, εκκενώθηκε μετά την έκρηξη στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ το 1986 και παρόλο που κάποτε φιλοξενούσε σχεδόν 50.000 ανθρώπους, δεν κατοικήθηκε ποτέ από τότε.
Η κυβερνητική επιτροπή που ερευνούσε το ατύχημα, με επικεφαλής τον Βαλέρι Λεγκασόβ, έφτασε στο Τσερνόμπιλ το απόγευμα της 26ης Απριλίου. Μέχρι τότε δύο άνθρωποι είχαν χάσει τη ζωή τους και 52 βρίσκονταν στο νοσοκομείο. Τη νύχτα από 26 προς 27 Απριλίου, περισσότερες από 24 ώρες μετά την έκρηξη, η επιτροπή, αντιμέτωπη με πλήθος αποδείξεων για ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας και αριθμό περιπτώσεων έκθεσης σε ακτινοβολία, αναγκάστηκε να παραδεχτεί την καταστροφή του αντιδραστήρα και να δώσει την εντολή για εκκένωση της κοντινής πόλης του Πριπυάτ.
Η εκκένωση ξεκίνησε στις 2:00μμ της 27ης Απριλίου. Για να μειωθούν οι αποσκευές, ειπώθηκε στους κατοίκους ότι η εκκένωση ήταν προσωρινή, διάρκειας περίπου τριών ημερών. Ως αποτέλεσμα, στο Πριπυάτ παραμένουν ακόμα προσωπικά αντικείμενα, τα οποία δεν θα μπορέσουν ποτέ να μετακινηθούν λόγω της ραδιενέργειας.
Το Τσερνόμπιλ ως πολιτισμικό τραύμα
Η καταστροφή δεν περιορίστηκε σε γεωγραφικά σύνορα. Έγινε συλλογικό τραύμα της παγκόσμιας συνείδησης. Δεν είναι τυχαίο ότι δεκαετίες μετά, η λέξη “Τσερνόμπιλ” συνεχίζει να προκαλεί δέος, φόβο αλλά και προβληματισμό για την πυρηνική ενέργεια, την τεχνολογική πρόοδο και την ευθύνη.
Το 2019, η εξαιρετική μίνι σειρά του HBO “Chernobyl“ επανέφερε την ιστορία στο προσκήνιο. Με ωμή ειλικρίνεια, σκηνοθετική ακρίβεια και βαθύ σεβασμό στα θύματα, η σειρά κατέκτησε κοινό και κριτικούς, ανοίγοντας και πάλι τη συζήτηση για τη σχέση ανθρώπου – τεχνολογίας – εξουσίας. Η σειρά γυρίστηκε κυρίως στη Λιθουανία, σε εγκαταλελειμμένα σοβιετικά κτίρια που αναπαριστούν πιστά το Πρίπιατ – την πόλη-φάντασμα δίπλα στον αντιδραστήρα.
Το σινεμά, η λογοτεχνία και η μουσική έχουν αναπαραστήσει με ποικίλους τρόπους την τραγωδία. Από την ταινία “Land of Oblivion” με τη γαλλίδα ηθοποιό Όλγα Κουριλένκο, μέχρι το ρωσικό “The Battle of Chernobyl”, το Τσερνόμπιλ έγινε σύμβολο χαμένων ελπίδων, ανθρώπινου λάθους και κρατικής συγκάλυψης.
Ο πυρηνικός τουρισμός
Παραδόξως, το Τσερνόμπιλ έγινε και τουριστικός προορισμός. Τα τελευταία χρόνια πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία, χιλιάδες επισκέπτες – μεταξύ αυτών και Έλληνες – ταξίδευαν στην απαγορευμένη ζώνη, αναζητώντας μια “εμπειρία μετά-αποκάλυψης”. Ξεναγήσεις στα έρημα σχολεία, τα διαλυμένα λούνα παρκ και τον “ελέφαντα-πόδι” του αντιδραστήρα είχαν γίνει καθημερινότητα. Η διαστρέβλωση του κινδύνου προς όφελος του θεάματος δεν πέρασε απαρατήρητη. Η Ουκρανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να θέσει αυστηρούς όρους στους επισκέπτες.
Σήμερα, το Τσερνόμπιλ ανήκει ξανά στις ειδήσεις. Όχι λόγω πυρηνικής απειλής, αλλά εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία. Τον Φεβρουάριο του 2022, ρωσικά στρατεύματα κατέλαβαν τη ζώνη αποκλεισμού, αναζωπυρώνοντας φόβους για νέες διαρροές ή «πυρηνικό εκβιασμό». Η εικόνα στρατιωτών να μετακινούνται δίπλα σε θαμμένα ραδιενεργά απόβλητα προκάλεσε σοκ στη διεθνή κοινότητα.