Προσεγγίζοντας την κατοχική ιστορία των Βορριζίων, η οποία συντίθεται από στιγμές δόξας αλλά και θυσιών, καθολική συμμετοχή των κατοίκων στον ανελέητο καθημερινό αγώνα απέναντι σε έναν βάρβαρο κατακτητή, με δεκάδες θύματα, πόνο και απελπισία στους εναπομείναντες συγγενείς και τελικά την ολοκληρωτική καταστροφή του χωριού στον βομβαρδισμό του Αυγούστου 1943, παρουσιάζουμε ένα (1) ανέκδοτο έγγραφο και τέσσερις (4) προφορικές διηγήσεις, συμβάλλοντας μ’αυτόν τον τρόπο στην καταγραφή της ιστορίας τους, των ετών 1941-1944.
Α. Πρόστιμο ελαιολάδου, (έγγραφο 1)
«ΤΑΛΩΣ»
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ & ΕΞΑΓΩΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΑΙΟΛΑΔΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ- ΚΡΗΤΗΣ
Ηράκλειον τη 28η Οκτωβρίου 1942
Προς την Σεβαστήν Νομαρχίαν Ηρακλείου
Ενταύθα
Κύριε Νομάρχα,
Λαμβάνομεν την τιμήν κατόπιν της από 23/10/42 διαταγής του Γερμ. Φρουραρχείου δια την είσπραξιν των υπολοίπων προστίμων και της χθεσινής παρουσιάσεως ενώπιον Υμών δια το ζήτημα τούτο, να σας αναφέρωμεν σχετικώς τα επόμενα.
Αι κάτωθι Κοινότητες έχομεν την γνώμην ότι δέον να διαταχθούν ότι όπως εντός πέντε (5) ημερών συγκεντρώσουν το υπόλοιπον πρόστιμον εις τα έναντι εκάστης κοινότητος εμφαινόμενα κέντρα συγκεντρώσεως, ίνα παραληφθή τούτο παρά της Εταιρείας μας.
Εις τας κοινότητας ταύτας έχομεν την γνώμην ότι δέον να εξηγηθή η διαταγή του Φρουραρχείου ότι υποχρεούνται να παραδώσουν το έλαιον τούτο ενταύθα και κατά συνέπειαν τα μεταφορικά του ελαίου τούτου, άτινα θα πληρωθούν εις είδος, θα οφείλωνται εις την Εταιρείαν μας.
Εάν το αυτοκίνητό μας μεταβή εις ένα εκ των κέντρων τούτων και δεν είναι το έλαιον έτοιμον προς παραλαβήν, εν τοιαύτη περιπτώσει έχομεν την γνώμην ότι δέον να υποχρεωθή ο αρμόδιος Πρόεδρος της Κοινότητος να μεταφέρη τούτο εξόδοις του εις το εργοστάσιον.
1) Κοινότης Βασιλική οκ. 302 εις Βαγιωνιάν
2) » Βορρίζια 375 εις Ζαρόν
3) » Βαγιωνιά 205 εις Βαγιωνιάν
4) » Βουτουφού 800 εις Αρκαλοχώρι
5) » Βόρρων 1500 εις Βόρρους
6) » Γαρήπα 150 εις Αρκαλοχώρι
7) » Γαλλιά 1656 εις Μοίρες
8) » Γέργερη 549 εις Γέργερην
9) » Γρηγοριά 2622 εις Μοίρες
10) » Επισκοπή 416 εις Επισκοπήν
11) » Ζαρού 544 εις Ζαρόν
12) Κλίματος 2043 εις Κλίμα
13) » Καστέλλι Μεσ. 390 εις Καστέλλι Μεσσαράς
14) Κακό Χωριό 544 εις Χουδέτσι
15) » Κρουσώνα 2500 εις Κυθαρίδα
16) » Καλύβια250 εις Αρκαλοχώρι
17) » Λιγόρτυνος 250 εις Λιγόρτυνα
18) » Μουκτάροι 180 εις Καστέλλι Πεδιάδος
19) » Μοιρών536 εις Μοίρες
20) » Μπόμπια 320 εις Μπόμπιαν
21) » Νίβρυτος 272 εις Νίβρυτον
22) » Ποταμιές 1000 εις Ποταμιές
23) » Πλάτανος » 183 εις Πλάτανον
24) » Πλώρας » 2467 εις Πλώραν
25) »Πύργου 400 εις Πύργον
26) » Σκούρβουλα 450 εις Πύργον
27) » Σωκαρά 300 εις Σωκαρά
28) » Στόλοι 1000 εις Στόλους
29) » Σμάρι 150 εις Αποστόλους
30) » Σαμπάς 300 εις Σαμπά
31) » Στάβιες » 2350 εις Στάβιες
32) » Σχοινιά 771 εις Αρκαλοχώρι
33) » Χουστουλιανά 159 εις Χουστουλιανά
34) » Χάρακα550 εις Χάρακα
35) » Αβδού 1000 εις Αβδού
36) » Χερσονήσου » 1000 εις Λιμ. Χερσονήσου
37) » Ασήμι 350 εις Ασήμι
38) » Αγ. Θωμά 650 εις Αγ. Θωμάν
39) » Άνω Άκρια 250 εις Ασήμι
40) » Αχεντριά 150 εις Πύργον
41) » Απεσωκάρι 300 εις Πλάτανον
42) » Πατσίδερος 300 εις Αρκαλοχώρι
Παρακαλούμεν όπως εις την σχετικήν διαταγήν σας προς τας Κοινότητας αναγραφή ότι εις ας κοινότητας δεν υπάρχουσιν κενά βαρέλια, να προσέλθη αμέσως ο Πρόεδρος εις το Εργοστάσιόν μας, ίνα του παραδώσωμεν τα αναλογούντα τοιαύτα προς τοποθέτησιν του ελαίου. Εις την ιδίαν δ/γήν σας έχομεν την γνώμην όπως εξηγηθή εις τους Προέδρους των κοινοτήτων η αυστηρότης της δ/γής του Φρουραρχείου εις την περίπτωσιν της μη ταχίστης παραδόσεως του ελαίου.
Παρακαλούμεν όπως σημειώσητε ότι άπασαι αι ανωτέρω Κοινότητες έχουν ειδοποιηθή επανηλειμμένως εγγράφως παρ’ ημών να εκτελέσουν τας υποχρεώσεις των, πλην όμως αι πλείσται τούτων ηρνήθησαν να πράξουν τούτο. Συνέβη δε πολλάκις το αυτοκίνητόν μας να εκτελέση διαδρομήν 100 χιλιομέτρων, ήτις στοιχίζει σήμερον περί τας 200.000 δραχμάς και να επανέλθη εις το Εργοστάσιον άπρακτον.
Μετά πλείστης τιμής1
Μεταφορά λαδιού από Βορρίζα σε Αγία Βαρβάρα, (προφορική διήγηση 1)
… οι Γερμανοί είχανε πάρει τις λαδοδεξαμενές από τους εμπόρους του Ηρακλείου 15-20 τόνων. Ήτανε ένα οικόπεδο εδώ στο χωριό πιο ψηλά από τα άλλα κανένα βαθμό, τις βάλανε στο αποκάτω οικόπεδο, εκεί τις στέσανε. Ερχόντανε μεγάλα φορτηγά γερμανικά αυτοκίνητα, οι μεγαλύτεροι ελέγανε πως ερχόντανε από Βορρίζα Καμάρες και Μαγαρικάρι.
Τα αυτοκίνητα ήτανε φορτωμένα μεγάλα βαρέλια. Κάνανε όπισθεν και ήταν η καρότσα τους ίσα ίσα με την απάνω μεριά της δεξαμενής. Και αδειάζανε τα σιδεροβάρελα μέσα στις δεξαμενές. Και τις γεμώζανε όλες. Λάδια που τα πήρανε από τα Βορρίζα, από τις Καμάρες από το Μαγαρικάρι, Γρηγοριά και άλλα χωριά. Και τα ποσκιάσανε τα λάδια στις δεξαμενές και τα τρώγανε μετά οι Γερμανοί. Ήτανε Αύγουστος του 1943…2
(Τα πρόστιμα σε λάδι εξαθλίωναν ακόμη περισσότερο τους υπόδουλους Κρητικούς. Πολλοί δεν μπορούσαν να αποδώσουν το μερίδιο που τους αντιστοιχούσε, με αποτέλεσμα να δανείζονται, αδυνατώντας να επιστρέψουν τη δανεική ποσότητα.
Τα πρόστιμα παραδίδονταν στο γερμανικό Φρουραρχείο και στην Εταιρεία ΤΑΛΩΣ. Τα πρόστιμα ελαίου γίνονταν ακόμη δυσβάστακτα, όταν επιβάλλονταν σε κτηνοτροφικές Κοινότητες όπως τα Βορρίζα. Οι κάτοικοι της Κοινότητας Βορριζίων, είχαν ως κύρια ασχολία την κτηνοτροφία.
Το λιγοστό λάδι που παρήγαγαν, το χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της οικογενείας τους. Γι’αυτό αδυνατούσαν να καταβάλουν πρόστιμο ελαίου στο «Φρούριο Κρήτης». Οι Γερμανοί Διοικητές της Κρήτης τα χρόνια 1941-1945, Στούντεντ, Αντρέ, Μπρώυερ, Μίλερ και Μπέντακ, επέμεναν σ’αυτά τα πρόστιμα ως το τέλος της κατοχής).
Θαρρεί ο Θεός πως καίγουνται ακόμη τα Βορρίζα και βρέχει να τα σβήσει !
(προφορική διήγηση 2)
…στη κατοχή ήτρεχα στη Πέμπτη τάξη. Και ύστερα με το πόλεμο τα σχολειά εκλείσανε. Κ’ήθελα πάω στην Έχτη τάξη. Και άμα εκαταλάβανε οι Γερμανοί τη Κρήτη, επήγαμε ύστερα τον Ιούλιο ένα μήνα και κάμαμε την Έχτη τάξη. Το δάσκαλό μας τόνε λέγανε Καναβό από το Μαγαρικάρι κι ήτανε μαζί με τη γυναίκα του, δασκάλα κι αυτή.
Στο σκολειό ήμαστανε εκατό παιδιά. Κι ήκανε ο δάσκαλος τα πιο δύσκολα μαθήματα. Αριθμητική, ανάγνωση και τα πιο δεύτερα μας τα’κανε η γυναίκα του η δασκάλα, Γεωγραφία, Φυσική. Μια κάμερα ήτανε το σκολειό μας.
Άμα κάψανε οι Γερμανοί το χωριό, ο πατέρας μου μας επήρε κι επήγαμε σ’ένα μετόχι πιο πάνω από τσι Μοίρες που το λένε Απόλυχνο. Και πιο κάτω ήτανε ένα χωριό που το λέγανε Βρέλι κι είχε σκολειό και τρέχαμε τα παιδιά από την Απόλυχνο και κάναμε ένα μήνα την Έχτη τάξη.
Όντεν εκάψανε το χωριό, εμαζώξανε τσι ανθρώπους όλους και τσι πήγανε στην εκκλησία. Εκειά μας ετρέχανε κάθε που’θελα να’ρθουνε να κάνουνε οι Γερμανοί τυλιχτή και μας εβάνανε μέσα στην εκκλησία. Κι απόι εστέκουντανε από τούτηνέ τη πόρτα ο Νίκος Μαγιάσης κι επόριζε ένας ένας κι έδειχνε τη ταυτότητά του. Αυτοί λέγανε τη ταυτότητα παπία κι εψάχνανε μπα’ θελα βρούνε τσ’αντάρτες μα δεν εβρίχνανε, αυτοί δεν εξωμένανε στο χωριό.
Ύστερα μας επήγανε σε μιαν άλλη εκκλησία που λέγεται Αη Γιώργης και από κει μας εκατεβάσανε πια κάτω και εβάλανε φωθιά στο χωριό. Μετά ήρθανε τ’αεροπλάνα και ρίξανε και βόμβες. Και την είπανε απαγορεμένη ζώνη τη περιοχή του χωριού μας. Και κεινιά τη χρονιά δεν ήβρεχε πουθενά, όξω μόνο επαδέ. Και ήλεγε δα η κακομοίρα η μάνα μου από την Απόλυχνο:
-Θαρρεί ο Θεός πως καίγουνται ακόμη τα Βορρίζα και βρέχει να τα σβήσει !
Εκειά κάτω που καθόμαστενε δεν ήβρεχε κι επαδέ ήβρεχε. Και ήλεγε αυτό η μάνα μου. Κι έβγαλε δα ύστερα ένας ένα τραγούδι, από του Ρουφά ήτανε, Καστελολευτέρη τόνε λέγανε κι ήτανε λυράρης.
Το χίλια εννιακόσια εις το σαράντα τρία
τα Βορρίζα κάψανε για μια μικρή αιτία.
Τ’Αυγούστου δεκαπενταριά που’ναι εορτή μεγάλη
ετοτεσάς εκίνησε τω Βορριζώ το χάλι.
Αυτή τη νύχτα οι Γερμανοί εζώσανε τα όρια
να πιάσου τσι φυγόδικους που θα τσι βρούνε χώρια.
Εις το Τραχήλι στο σελί εκεί συναντηθήκα
σε κείνη τη συνάντηση πολλοί εσκοτωθήκα.
Απ’το χωριό μας πήγανε πάνω στην εκκλησία
τότες παρακαλούσαμε όλοι τη Παναγία.
Επήρανε το Βασιλιό και δεύτερο το Στάθη
πάλι καινούριος πόλεμος γι’αυτούς τους δυο εστάθη.
Και από κει μας πήγανε πίσω στον Αη Γιώργη
ετοτεσάς σκοτώσανε κείνο το Καργογιώργη.
Και κάτω μας εκάνανε στση Νύβριτου τα μέρη
ήθελε ο Θιος τω Βορριζώ τα βάσανα να φέρει
Σε πέντε μέρες σκοτεινές οπίσω επιστρέψαν
μια κοπελιά σκοτώσανε κι από κειας εμισέψαν.
Το χωριό μας ήτανε απαγορευμένη ζώνη κι αυτό ήρχουντανε και άντρες και γυναίκες να βρούνε πράμα που επόμεινε από τα καημένα σπίθια. Ήρχουντανε και βοσκοί κι εφέρνανε τα οζά ντως. Κι ίσαμε να’κούσουνε Γερμανοί, εσπάσανε και φύγανε. Και μια γυναίκα από την αποπέρα μπάντα δεν εκαλογροίκανε και τση παίξανε και τη σκοτώσανε. Ελένη τη λέγανε…3
Βομβαρδισμός Βορριζίων (προφορική διήγηση 3)
. ..εδούλευγα την κατοχή στο γερμανικό ραφείο. Στο σπίτι του Μπουρνέλη. Το είχανε επιτάξει και το κάνανε ραφείο. Το παλιό σχολειό του Καστελλίου. Εγώ εμάθαινα ράφτης. Και με πήρανε μια μέρα οι Γερμανοί στη δεκαπενταμερία. Μ’έστειλε ο Πρόεδρος του Καστελλίου. Και λέω στον επιστάτη. Εγώ κατέχω να ράφτω, μπας και θέτε κανένα ράφτη; Το μεσημέρι με καλέσανε και μου’πανε από την άλλη μέρα να πηγαίνω στο ραφείο στο Καστέλλι.
Και εφέρνανε οι γερμανοί τα ρούχα ντως, στρατιωτικά και πολιτικά και τα ράβαμε. Εφέρνανε και των αεροπόρων ντως. Ήτανε πολλοί στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι. Και μια μέρα πιάνω κουβέντα με έναν ντως. Μου φάνηκε στενοχωρημένος. Σπαστά γερμανικά, ελληνικά, εκαταφέραμε να συνεννοηθούμε λίγο. Γιατί κι εμείς κι αυτοί, είχαμε μάθει μερικές λέξεις από τσι γλώσσες που μιλούσαμε.
Και μου λέει ότι επήγανε αεροπλάνα από το Καστέλλι και εβομβαρδίσανε ένα χωριό στο Τυμπάκι κοντά. Γιάντα του λέω επήγατε στο χωριό; Και τσι αθρώπους; Ετσά μας ε διατάξανε. Και αφήκαμε τσι βόμβες στο χωριό κι εγυρίσαμε στο αεροδρόμιο. Τρία αεροπλάνα επήγαμε δυο φορές μου’πε. Ήτανε το καλοκαίρι του 1943. Μετά την κατοχή, ήμαθα ότι το χωριό που βομβαρδίσανε οι Γερμανοί, ήτανε τα Βορρίζα…4.
Βομβαρδισμός Βορριζίων (προφορική διήγηση 4)
«…κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου με τη μονάδα αεροφωτογράφισης 2(F)123, δύο αεροπορικά σμήνη, από τρία αεροσκάφη το καθένα, πήραν εντολή να επιχειρήσουν σε ένα χωριό κοντά στο αεροδρόμιο Τυμπακίου.
Τα σμήνη απογειώθηκαν από το Καστέλλι και εκτέλεσαν την αποστολή τους. Προηγουμένως όμως, μετά από συνεννόηση με τον Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης, οι κάτοικοι απομακρύνθηκαν και νομίζω ότι δεν υπήρξαν θύματα από τους βομβαρδισμούς. Το όνομα του χωριού ήταν Βορρίζα…».5
1 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, (ΑΓΣΔΚ), Φ 4β’, δεσμίς 3ε, αριθμ. 603- 605
2 Σηφάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου, Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου, Πέμπτη 5 Αυγούστου 2010
3 Μαρία Καργάκη – Δαμιανάκη, Βορρίζα, Πέμπτη 5 Αυγούστου 2010. Η Μαρία Καργάκη περιγράφει την καταστροφή του χωριού της από τα γερμανικά αεροπλάνα. Θυμάται το τραγούδι του Καστελολευτέρη και περιγράφει το θάνατο της συγχωριανής της Ελένης.
Οι στίχοι του τραγουδιού επήρανε το Βασιλιό και δεύτερο το Στάθη πάλι καινούριος πόλεμος γι’αυτούς τους δυο εστάθη αναφέρονται στον Βασίλη Ζαχαριουδάκη και στο Στάθη Καμπουράκη. Η Ελένη που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς, ήταν η Ελένη Ανδρουλάκη.
4 Μανόλης Σμαριαννάκης του Χριστόφορου, Διαβαϊδέ Πεδιάδος, Ιούλιος 2007
5 Ρομπέρτο Λέμπολντ, απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Μάινζ Γερμανίας, Ιούλιος 2008
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος