Από τον Ιανουάριο του 1941 στον κάμπο του Καστελλίου Πεδιάδος, ενώ διαρκούσαν οι μάχες του Ελληνοϊταλικού μετώπου, οι σύμμαχοι που κατέφθασαν στην Κρήτη ξεκίνησαν να κατασκευάζουν πολεμικό αεροδρόμιο. Ο σχεδιασμός τους ήταν να υπερασπίσουν το νησί από ενδεχόμενη εισβολή των δυνάμεων του άξονα.
Μετά την κατάρρευση του μετώπου, το έργο έμεινε ημιτελές και έτσι όταν κατέφθασαν οι Γερμανοί στο Καστέλλι και μελέτησαν τις υπάρχουσες συνθήκες, αποφάσισαν να το κατασκευάσουν με τους καταναγκαστικούς εργάτες. Το αεροδρόμιο τελείωσε σύντομα με κατεύθυνση διαδρόμου βοράς-νότος και έγινε πλήρως επιχειρησιακό, εξυπηρετώντας το έτος 1942 την προέλαση του Στρατάρχη Ρόμελ στην Αφρική.
Από το 1942 έγινε στόχος της συμμαχικής αεροπορίας, με συχνούς βομβαρδισμούς ημερήσιους, κυρίως όμως νυχτερινούς.
Τη Δευτέρα 31 Αυγούστου 1942, συμμαχικό αεροπλάνο σε νυχτερινό βομβαρδισμό του αεροδρομίου Ηρακλείου, χτυπήθηκε από τα γερμανικά αντιαεροπορικά και φλεγόμενο κατευθύνθηκε πάνω από την περιοχή του Καστελλίου και συνετρίβη στην τοποθεσία «Κεφάλα-Ατσιπαράς» που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Διαβαϊδέ και Αμαριανού. Από το πενταμελές πλήρωμά του, τα δύο μέλη διασώθηκαν πέφτοντας με αλεξίπτωτο και τα άλλα τρία διαμελίστηκαν. Οι διασωθέντες κατευθύνθηκαν στο χωριό Ξυδάς και από κει οδηγήθηκαν στα αντάρτικα λημέρια στα ορεινά της Δίκτης.
Οι τρεις νεκροί και διαμελισμένοι Βρετανοί πιλότοι, περισυνελλέγησαν από τους Γερμανούς και την Τετάρτη 2 Σεπτεμβρίου 1942 τάφηκαν με τιμές στο νεκροταφείο του Καστελλίου, εξυπηρετώντας τους προπαγανδιστικούς σκοπούς των κατακτητών, εκτελώντας τις οδηγίες του Υπουργού προπαγάνδας Γκέμπελς. Ο Γερμανός επιλοχίας Ρομπέρτο Λέμπολντ που υπηρετούσε στο σμήνος αεροφωτογράφισης 2(F) 123 φωτογράφισε την τελετή της ταφής των τριών αεροπόρων.
Ο Λοχαγός Μανόλης Καμπάκης πολέμησε στη μάχη της Κρήτης. Παρέμεινε στο νησί μετά το τέλος της και από το συμμαχικό Στρατηγείο του ανατέθηκε ως αποστολή η παρακολούθηση του αεροδρομίου Καστελλίου από τον Ιούνιο του 1941 ως το Φεβρουάριο του 1943. Για την επίτευξη του σκοπού του, οργάνωσε μικρή κατασκοπευτική ομάδα από έμπιστους Καστελλιανούς οι οποίοι τον εφοδίαζαν καθημερινά με σημειώματα για την κίνηση του αεροδρομίου και ότι είχε σχέση μ’αυτό. Μετά την αναχώρησή του από την Κρήτη βρέθηκε το αρχείο που είχε αφήσει στο σπίτι του Γιώργου Παπαδόπουλου στο χωριό Ζήντα Μονοφατσίου.
Αποτελείται από δεκάδες έγγραφα και χάρτες και η ιστορική του αξία είναι ανεκτίμητη. Από το αρχείο αυτό είναι το παρακάτω ανέκδοτο έγγραφο, το οποίο αναφέρεται και στην πτώση του συμμαχικού αεροσκάφους τη Δευτέρα 31 Αυγούστου 1942, στην τοποθεσία ´Κεφάλα – Ατσιπαράς». Επιστολογράφος είναι ο Καστελλιανός Μανόλης Μετζογιαννάκης, μέλος της ΕΟΔΠ, (Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών), Ηρακλείου-Λασιθίου. Στην επιστολή του προς τον Καμπάκη, ο Μανόλης Μετζογιαννάκης του γράφει:
“αγαπητέ Μανώλη
Βομβαρδισμός δευτέραν εσπέραν όχι ικανοποιητικώς. Αρχικά, αεροπλάνα εβοβάρδισαν ευστόχως επί αεροδρομίου, ανατολική πλευρά αεροδρομίου.
Κατακάησαν βενζίνες και λάδια χρησιμοποιούμενα δια αεροπλάνα περί τα 80 βαρέλια, κατεστράφησαν 6-7 αεροπλάνα δύο Γιούγκερ 88 τα άλλα δεν ηδυνήθην να εξακριβώσω εισέτι. Βόμβα μη εκραγείσα έπεσε εις το βόρειον άκρον αεροδρομίο όπου είναι τα κατεστραμμένα και έφερε μικρά βλάβη επί εξακινητήριου οπλιταγωγού όπου παρελάμβανεν διάφορα είδη ιματισμού κλπ.
Έχουν τοποθετήση επαναλαμβάνω εις κορυφάς των ξύλων συστιχίας Ηλεκτρικάς μεγάλης εντάσεως και έχουν χάμω με ασβέστη καμουφλάρη κατάλληλα το έδαφος ούτως όστε να μαρτυρή την εκεί διαμονήν αντιαεροπορικών.
Βόμβες έπεσαν ωσαύτως Νοτίος του Καστελλίου και ακριβώς από Γυμνάσιον 100 μέτρα και εν συνεχεία προς διαβαϊδέ πλησίον Στρατοπαίδου με καμίαν απώλειαν ούτε κανείς στρατιωτικός στόχος εβλήθη, ερίφθεισαν ανατολικώς, Ν.Α. Διαβαϊδέ χωρίς κανένα αποτέλεσμα εις καμία πυροβολαρχία αντιαεροπορικών ερίφθεισαν είτε επί βενζινών και λοιπών στόχων χαρακτηριστικό τους είναι η ψυχραιμία γιατί κατήλθον τόσον χαμηλά ούτως ώστε προήλθε η απώλεια ενός αεροπλάνου άνωθεν των χωρίων Κασταμονίτσας Αμαριανού καθώς διέλυσις τούτου ήτο επόμενον καθόσον έχει επισημανθή το μέρος κατ’επανάληψιν από τα γερμανικά αντιαεροπορικά και η ευκρινής ορατότητα λόγω ότι ήτο αναγκασμένος να κατέρχεται χαμηλά λόγω σύνεφων – απώλειαι εις στρατιωτικούς ελάχισται εν συγκρίση 8 Ιταλοί στρατιώται εφονεύθησαν και τέσσερις τραυματίαι –
Εδώ παρετηρήθη η κτηνωδία των Γερμανών καθ’ότι έριπταν δια ταχυβόλου από το χωρίον Καστέλλι και συνοικισμόν Διαβαϊδέ, εν τούτοις ημέτεροι απέφυγαν να ρίψουν βόμβες δυστυχώς άμαχος πληθυσμός ευρίσκετο εντός του χωρίου. Στρατοπεδευμένοι είχαν καταφύγει άνωθεν Διαβαϊδέ.
Εξακολουθούν Γερμανοί να φεύγουν δια οπληταγωγών και δεν αποκλείεται να βομβαρδισθή η βάσις … την αναμενόμενην …
Καθώς και άλοτε έχω σημειώσει ούτοι καταφεύγουν εις Σικελίαν και Αθήνας.
Γερμανοί ασκούν σαμποτάζ και μάλιστα εις κρατείται δια τουφεκισμόν, έχουν τρομοκρατηθή, έπαυσαν να ομηλούν περί μελοντικής νίκης.
Φρονώ δια τελευταίαν φοράν ας μην λάβουν υπόψιν άμαχον πληθυσμόν να καταρίπτονται αδίκως αεροπλάνα μας εφ’όσον έγινε και εστύχησεν η ζωή των του υπέρ του αγώνος πεσόντας.
Ετάφησαν τρεις οι διαμελισθέντες αεροπόροι του δυστυχήματος σήμερον Τετάρτην υπό στρατιωτικών τιμών οι διασοθέντες δεν ηδηνύθην να μάθω που ακριβώς κατευθύνθησαν λόγω του προκεχωρημένου προ της πτώσεως του αεροπλάνου και οι Γερμανοί έτρεξαν πρώτοι.
Χρειάζεται προσοχή καθ’ότι προσπαθούν να στήσουν ταχυβόλον άνωθεν Διαβαϊδέ επί αμαξητής οδού Ξυδά.
3000 βαρέλια εις τας γνωστάς θέσεις όπου έχω υποδείξει και άλοτε ψεύτικα ξύλινα αεροπλάνα αφερέθησαν άγνωστον διατί και τώρα υπάρχουν νυν 19 Μέσερμ. 109 καταδιώξεως, παρουσιάζεται εκ τούτων εξαιρετική συγκέντρωσις, 8 Γιούγκερς 88, 2 Χαίνκελ, 2 αναγνωριστικών, 2 οπλιταγωγά, 3 … και 20 κατεστραμένα ήτοι 57 εν όλω δεδομένου ότι δεν παρουσιάζει καμιά κίνηση η βάση Καστελίου.
300 μέτρα ανατολικά Καστελλίου και 100 μέτρα Νότια επί αμαξητής οδού Καστέλλι Ξυδιά του χωρίου Πολυθέα είναι συγκεντρωμέναι αρκεταί βενζίναι και μηχανουργία αυτοκινήτων ως και τρακτέρ, μοτοσυκλέτες κλπ.
Νυν δύναμις υπερβαίνει τας 2000, προφανώς πεζικού και λοιπών σχηματισμών.
Γερμανός Λοχαγός απεφάνθη εις συνομιλία με γνωστή του κυρία τώρα που θα φύγομαι, αλλά από πού; ασφαλώς πρόκειται περί Αφρικής.
Καθώς είπε Λευτέρης τον αποστείλουν συναντηθώσι με άγγλους και ζήτησεν προστασίαν εζητήθην παρ’ημών γνώμην και προτείνω αποχή μακρά κάθε συνομιλίας και προστασίας.
Φιλικώτατα Μανώλης
Υ.Γ. απόψε αρκετός στρατός μετά Ιταλών ομάδην περιφέρεται εις Καστέλλι ίσως δια λόγους εντυπωσιακούς».
Στο κείμενο της επιστολής προς τον Μανόλη Καμπάκη, παρατηρούμε:
α) Ο Μετζογιάννης στέλνει τα αποτελέσματα βομβαρδισμού του αεροδρομίου Καστελλίου τη Δευτέρα 31 Αυγούστου 1942. Την ίδια βραδιά από τη συμμαχική αεροπορία βομβαρδίζονταν συγχρόνως και το αεροδρόμιο Ηρακλείου.
β) Το μεγάλο εξακινητήριο οπλιταγωγό που αναφέρεται είναι το Me 323 για το οποίο η εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ, το Σάββατο 27 Νοεμβρίου 1943 γράφει: “Το γερμανικόν περιοδικόν «Άντλερ» δημοσιεύει σειράν φωτογραφιών του από τινός υπό της γερμανικής αεροπορίας χρησιμοποιημένου μεγάλης χωρητικότητος αεροπλάνου Me 323 το οποίον ένεκα του γιγαντιαίου αυτού μεγέθους έλαβε το όνομα Γίγας. Με το εξακινητήριον τούτο αεροπλάνον του κόσμου, οι Γερμανοί κατασκευασταί των εργοστασίων Μέσσερσμιτ εδημιούργησαν μεταγωγικόν, το οποίον κατά τας εις μεγάλην έκτασιν στρατιωτικάς επιχειρήσεις της προσφάτου εποχής, διετράνωσε κατ’εξαιρετικόν τρόπον την αξίαν του. Εντός του Γίγαντος έχουν θέσιν 130 άνδρες μετά πλήρους εξαρτήσεως, εξοπλισμού, πυρομαχικών και τροφών. Ωσαύτως δύναται να περιλάβη άνευ δυσκολίας πυροβόλα, άρματα και με πλήρες φορτίον φορτηγά αυτοκίνητα ή μέχρι 60 τραυματίας μετά των κλινών των. Ιδιαιτέρως ισχυρός εξοπλισμός εξασφαλίζει το μέγα μεταγωγικόν εξ αιφνιδιαστικών επιθέσεων, το οποίον παρά το μέγεθός του και το τέραστιον μήκος του εκ 55 μέτρων, έχει πλήρωμα πέντε μόνον ανδρών”.
γ) Οι Γερμανοί είχαν δημιουργήσει στην περιοχή Τζίγκουνας Καστελλίου παραπλανητική αντιαεροπορική πυροβολαρχία για να δέχεται τις βόμβες των συμμαχικών αεροσκαφών. Το συμμαχικό στρατηγείο είχε λάβει αυτή την πληροφορία από την αντικατασκοπία του Καστελλίου και καθ’όλη τη διάρκεια της κατοχής, τα συμμαχικά αεροσκάφη που βομβάρδιζαν το αεροδρόμιο Καστελλίου δεν έριξαν καμιά βόμβα στην περιοχή αυτή.
δ) Στη βόρεια πλευρά του χωριού Διαβαϊδέ, στη θέση ´Γραμπέλλαª, υπήρχε μέχρι τέλους του 1942 γερμανικός καταυλισμός. Αργότερα οι Γερμανοί στρατιώτες μεταφέρθηκαν και παρέμεναν μέχρι τις 24 Σεπτεμβρίου 1944 που εγκατέλειψαν το Καστέλλι, στα χωριά Καρδουλιανώ, Γαλενιανώ, Βαρβάρω και Σκλαβεροχώρι.
ε) Ο Μετζογιάννης πιστεύει πως το αεροπλάνο που κατέπεσε τελικά στη θέση ´Κεφάλα Ατσιπαράςª είχε βληθεί πάνω από το αεροδρόμιο του Καστελλίου. Από τη βρετανική έκθεση και τα δύο διασωθέντα μέλη του πληρώματος, γνωρίζουμε ότι αυτό χτυπήθηκε στην επιχείρηση βομβαρδισμού του αεροδρομίου Ηρακλείου.
στ) Στην ταράτσα σπιτιού, (ιδιοκτησίας Γεωργίου Μιχαήλ Σμαριαννάκη), δίπλα στην κεντρική πλατεία του χωριού Διαβαϊδέ, είχαν στήσει οι Γερμανοί μόνιμα ένα αντιαεροπορικό με το οποίο χτυπούσαν το φλεγόμενο αεροπλάνο καθ’όλη τη διάρκεια της πτώσης του.
ζ) Το φλεγόμενο αεροπλάνο διατηρούσε μέχρι που κατέπεσε τις βόμβες του. Οι ηρωικοί πιλότοι δεν τις άφησαν βλέποντας πως στην πορεία τους υπήρχε ένα χωριό (Διαβαϊδέ). Έτσι εξηγείται και ο θόρυβος της πτώσης ο οποίος σύμφωνα με τις μαρτυρίες κατοίκων του Διαβαϊδέ ήταν εκκωφαντικός. Οι Γερμανοί νωρίς το πρωί της επόμενης ημέρας έφτασαν στο σημείο και δεν άφηναν κανένα να πλησιάσει. Τα ανθρώπινα μέλη που περισυνέλεξαν, τοποθέτησαν σε φέρετρα και τα έθαψαν με τιμές το απόγευμα της Τετάρτης 2 Σεπτεμβρίου 1942 στο νεκροταφείο του Καστελλίου.
η) Οι διασωθέντες πιλότοι κατέπεσαν με τα αλεξίπτωτά τους στη θέση ´Τζενεράιλδοª του χωριού Ξυδάς. Κατευθύνθηκαν στο χωριό και από κει οδηγήθηκαν στη Δίκτη. Τα αλεξίπτωτα διασώζονται μέχρι και σήμερα καθώς επίσης και το ρολόι του ενός πιλότου θύμα της τραγωδίας. Το ρολόι βρήκε σε θάμνο ένα μικρό παιδί που έτρεξε στον τόπο της τραγωδίας πριν πλησιάσουν οι Γερμανοί το πρωινό της επόμενης μέρας.
θ) Η επιστολή δεν έχει ημερομηνία και στην αντιγραφή της διατηρήθηκε η ορθογραφία και η σύνταξη του πρωτοτύπου εγγράφου.
Γύρω από το αεροδρόμιο Καστελλίου, κατέπεσαν και πολλά γερμανικά αεροπλάνα, είτε από βλάβη, είτε επέστρεφαν χτυπημένα από τις επιχειρήσεις, στην προσπάθεια των πιλότων να προσγειωθούν. Ένα γερμανικό καταδιωκτικό κατέπεσε ανατολικά του Αποστολιανού κάμπου, την άνοιξη του 1943. Λίγα μέτρα μακρύτερα από την Αθηνά Πετρομιχελάκη, μέσα στο φρεσκοκλαδεμένο αμπέλι της. Η Αθηνά μάζευε τα κλήματα όταν πέρασε από πάνω της το αεροπλάνο. Στην πτώση του δεν άρπαξε φωτιά και ο πιλότος κατάφερε και βγήκε σώος. Στην αυλή του σπιτιού της Αθηνάς, στην γειτονιά Αρχοντικά των Αποστόλων, υπάρχει η καλύπτρα του αεροπλάνου. Ένα απομεινάρι του πολέμου, σημερινό παιγνίδι των μικρών παιδιών. Το περιστατικό της πτώσης του γερμανικού αεροπλάνου διηγήθηκε ο Κωστής Πετρομιχελάκης του Παύλου, κάτοικος Αποστόλων Πεδιάδος:
´”…ήτανε Μάρτης του 1943. Εγώ εδούλευα τότε στο αεροδρόμιο αγγαρεία. Ήρθα το βράδυ και άκουσα ότι έπεσε ένα γερμανικό αεροπλάνο στον κάμπο μας τον Αποστολιανό. Ήρθε η Αθηνά Πετρομιχελάκη εδώ στο σπίτι μας, τα σπίτια μας είναι δίπλα και μας είπε ότι εκιά που μάζωνε τα κλήματα από το αμπέλι επέρασε το αεροπλάνο από πάνω τζη και ήπεσε είκοσι μέτρα πιο πέρα απ’αυτή. Αν ήθελα στέκει ορθή, μας είπε, ήθελα τη κουτουλήσει και θα τη σκότωνε. Άμα είδε και έκατσε το αεροπλάνο στ’αμπέλι τση έτρεξε κοντά να δει τι γίνηκε, δεν είχε καταλάβει γιάντα γίνηκε αυτό. Ο πιλότος εσήκωσε το τζάμι και εκατέβηκε γρήγορα και τση έκανε νόημα να φύγει να μη γενεί έκρηξη να σκοτωθούνε κι αυτή κι αυτός. Ο πιλότος τα κατάφερε και εβγήκε από το αεροπλάνο και απομακρύνθηκε. Δεν είχε πιάσει φωτιά. Η Αθηνά εκράτιε νερό και τόνε βοήθησε και πλύθηκε λίγο.
Το αεροπλάνο δεν εκάηκε, μόνο ήρθανε από το αεροδρόμιο του Καστελλιού και το μαζώξανε οι Γερμανοί. Μόλις ήπεσε το αεροπλάνο ήρθανε με τα αυτοκίνητα και επήγανε και το πήρανε. Το αεροπλάνο ήτανε μικρό. Το κουβούκλιο επόμεινε στο αμπέλι και το πήρανε αργότερα και το φέρανε εδώ στο σπίτι της Αθηνάς και είναι στη αυλή τση. Το αεροπλάνο ήτανε από τα μικρά τα στούκας που βγάνανε το μεγάλο θόρυβο. Επέρασε από πάνω το χωριό μας και ήβγανε καπνούς. Επροσπάθησε ο πιλότος να το πάει στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι να το προσγειώσει αλλά δεν τα κατάφερε…ª.
Τον Σεπτέμβριο του 1942, δυτικά του χωριού Καστελλίου και λίγο πριν από τον διάδρομο προσγείωσης του αεροδρομίου, συντρίβεται ένα γερμανικό αεροπλάνο. Είχε πορεία προσγείωσης αλλά ήταν φλεγόμενο και δεν τα κατάφερε. Αυτόπτης μάρτυρας της πτώσης του, ο Καστελλιανός Γεώργιος Μιχαήλ Χαραλαμπάκης, που εργαζόταν σε βυρσοδεψείο λίγα μέτρα μακριά. Ο ίδιος περιγράφει την σκηνή:
“´…βομβαρδιστικό Γιούγκερ όπως έλεγαν. Δεν ξέρω ποια μέρα της εβδομάδας, ήτο η ώρα 10 πρωινή με 11 το Σεπτέμβρη του έτους 1942. Τα σχολεία ήταν ανοιχτά, τα παιδιά στο μάθημα. Ήμουν εκεί εργαζόμενος στο βυρσοδεψείο του Μιχάλη Γαραντωνάκη. Η απόσταση από το βυρσοδεψείο και την πτώση του αεροπλάνου ίσως τα 50 ως 70 μέτρα. Εις θέση Κάθισμα πενήντα μέτρα από τον ξεροπόταμο Κοκόλαρη.
Το αεροπλάνο έπεσε πάνω σε μια συκιά ύψος ο κορμός της δύο μέτρων και χοντρός σαν μια αγκαλιά ενός άνδρα. Κτήμα του Νικολάου Χαλκιαδάκη ή Τηλεμαχάκη και σύνορο ο κήπος του Μιχάλη Στειακάκη. Το πέσιμο και ο θόρυβος από τον κρότο ήτο μεγάλος.
Όλοι από τα γύρω φυλάκια και άλλοι Γερμανοί έτρεξαν και ακόμη πολίτες και παιδιά του σχολείου έτρεχαν για να δούνε το γεγονός ή το θέαμα. Ασυγκράτητα τα παιδιά που έκαναν μάθημα στο εξωκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα. Άνοιξαν την πόρτα και τρέχανε στο χώρο που έπεσε το αεροπλάνο.
Επλησίασα κι εγώ χωρίς να έχω το φόβο του κινδύνου στα τριάντα μέτρα. Η φωτιά μέσα στο αεροπλάνο. Εκτοξεύσεις φυσιγγίων και πυρομαχικών σε μεγάλο θόρυβο. Δεν άργησε να φτάσει ένα φορτηγό των Γερμανών με στρατιώτες και με μικρές σιδερένιες κατσούνες να βγάζουν ένα ένα τους καμένους αεροπόρους και μηχανικούς.
Καθώς ήμουν κοντά είδα τον πρώτο καμένο, ούτε φρύδια, ούτε μαλλιά, τον πέταξαν στο φορτηγό και με την σιδερένια κατσούνα να γυρεύουν τον δεύτερο. Το ίδιο κι αυτός. Στον τρίτο και τέταρτο δεν είδα γιατί έφυγα. Οι αεροπόροι και μηχανικοί που ήταν μέσα στο αεροπλάνο και κάηκαν ήταν τέσσερις. Τα συντρίμμια του αεροπλάνου μέσα σε 48 ώρες οι Γερμανοί δεν άφησαν ούτε καρφάκι…ª”.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος