Η φράση «ο τόπος της μεγάλης και αδίδακτης ιστορίας», ανήκει στον Κωστή Καργάκη, γιο του Γεωργίου Καργάκη ή Ψαρογιώργη, υπαρχηγού του Καπετάν Πετρακογιώργη. Η μεγάλη ιστορία της Βιάννου (την περίοδο της φασιστικής κατοχής), κατά τη γνώμη μας δεν διδάσκεται.
Αυτά που ακολούθησαν των εκτελέσεων, των πυρπολήσεων και της λεηλασίας των οικισμών της περιοχής, δεν έχουν καταγραφεί ακόμη με όλες τους τις λεπτομέρειες. Συνεχώς ανακαλύπτουμε νέα έγγραφα σε γερμανικά και συμμαχικά αρχεία, όπου καταγράφεται η γερμανική βαρβαρότητα των ανδρών της Βέρμαχτ, αλλά και των ντόπιων συνεργατών τους.
Δεν έχουμε μιλήσει στις νεώτερες γενιές για την επόμενη ημέρα των εκτελέσεων και της καταστροφής, για το πώς είναι να μεγαλώνει ένα παιδί ορφανό, για τις χήρες μητέρες και τον μεταχατοχικό αγώνα επιβίωσής τους, για τα μαύρα ρούχα στις ντουλάπες και την μόνιμη θλίψη, για την δικαίωση που δεν έχει έρθει ακόμη, αφού το γερμανικό κράτος αρνείται πεισματικά τα εγκλήματά του και τις επανορθώσεις στους πληγέντες.
Και φυσικά όλα αυτά, δεν υπάρχουν στα σχολικά βιβλία και δεν διδάσκονται. Γράφει σε ένα ποίημα του ο Κωστής Καργάκης με τίτλο «Λευτεριά θεά αφορεσμένη» για την ημέρα της απελευθέρωσης της Κρήτης:
“Πόσες φορές, προεστοί της σκλαβιάς και δημογέροντες
σε παραδώσαν στο δήμιο.
Ιερά δικαστήρια σε έκριναν, καλώντας τους αναμάρτητους
να σε λιθοβολήσουν.
Φαρισαίοι, ντυμένοι ρασοφόροι, σ’αναθεμάτισαν, μέσα στις ύβρεις των εξαθλιωμένων.
Άνθρωποι σκοτεινοί, ντυμένοι στρατοδίκες, σε καταδίκασαν σε θάνατο,
το απόσπασμα στήνοντας πριν έρθει η αυγή.
Νοικοκυραίοι, την οργή τους δράμι-δράμι μετρώντας
πίσω απ’του νου τα λαδοπίθαρα
ψιθύρισαν το ανάθεμα στη μάνα που σ’εγέννα
και μπιστικοί σου, πριν να λαλήσει ο πετεινός,
ωσάν το Χριστό τρεις φορές σ’αρνήθηκαν.
Όμως, σαν χάραξε η μέρα της πληρωμής
και στη θήκη της έβαλες στομωμένη τη σπάθα
την κάπα σα πέταξες απ’το πληγωμένο κορμί σου
και μπήκες αγέρωχη απ’την πύλη της Νίκης
στο πανηγύρι της μεγάλης πλατέας
ρίχνοντας στον αέρα τις μπαλωθιές της απελευθέρωσης,
σα σήκωσες της χαράς το ποτήρι κι έστησες πρώτη το χορό,
αφήνοντας την εξουσία της πρώτης ημέρας
στις καμπάνες της Αναστάσεως,
όλοι αυτοί, μ’ευνουχισμένο το βλέμμα τους,
ασπόνδυλοι σύρθηκαν πίσω σου,
προσπαθώντας να ορθώσουν το άδειο κορμί τους,
να ψάλλουν κι εκείνοι τον Ύμνο τον Εθνικό
και να κρατήσουν ενός λεπτού σιγή
για τους νεκρούς που οι ίδιοι επρόδωσαν”.
Το βαθύ νόημα αυτών των στίχων, συνδέεται άμεσα με τον διορισμένο Νομάρχη Ηρακλείου δικηγόρο Εμμανουήλ Ξανθάκη. Σε έγγραφό του προς τον αντιπρόσωπο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού με ημερομηνία 22 Οκτωβρίου 1943, έρχεται να εκφράσει θερμές ευχαριστίες και ευγνωμοσύνη, για την συμβολή του Ερυθρού Σταυρού στην επαρχία Βιάννου μετά την καταστροφή του Σεπτεμβρίου 1943. Για τους εγκληματίες συνεργάτες του γερμανούς, καμιά αναφορά στο έγγραφο.
Για τα ανοσιουργήματα των γερμανών αξιωματούχων και των στρατιωτών του γερμανικού τακτικού στρατού στη Βιάννο, δεν αρθρώνει λέξη. Για τις χήρες και τα ορφανά που άφησε πίσω της η γερμανική λαίλαπα, δεν άκουσε και δεν γνωρίζει τίποτα. Δεν αναρωτήθηκε πώς οι «δυστυχούσες οικογένειες» της Βιάννου, όπως τις ονομάζει στο έγγραφό του, θα μπορέσουν να συνεχίσουν τη ζωή τους και τι θα πράξουν τον χειμώνα που ακολουθεί. Συγκεκριμένα, στο έγγραφό του ο ανάλγητος Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης, αναφέρει τα εξής:
“Ηράκλειο 22 Οκτωβρίου 1943
Προς τον κ. Αντιπρόσωπον Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού
Έχομεν την τιμήν να Σας γνωρίσωμεν, ότι η θετική συμβολή υμών, δια την εξυπηρέτησιν της Επαρχίας Βιάννου ως και γενικώτερον του Νομού Ηρακλείου γεννά την υποχρέωσιν εις ημάς, ίνα και εγγράφως διαβιβάσωμεν Υμίν τας θερμάς μας ευχαριστίας, ως και την ευγνωμοσύνην της ευεργετηθείσης Επαρχίας και εν γένει ολοκλήρου του Νομού, ο οποίος, εις την αλτρουιστικήν οργάνωσίν σας, διαβλέπει τον πολύτιμον παραστάτην, ο οποίος ενισχύει την Κρατικήν προσπάθειαν, προς ανακούφισιν δυστυχουσών οικογενειών.
Θα ήτο παράλειψις εάν δεν έκαμνον και ιδιαίτερον λόγον δια τον παρ’υμίν κ. Εμμανουήλ Περάκην, όστις δια της μεθοδικότητος και της Δεδοκιμασμένης ικανότητός του, συντελεί τα μέγιστα εις την καλυτέραν εξυπηρέτησιν του Λαού.
Μετά τιμής, ο Νομάρχης Εμμανουήλ Κ. Ξανθάκης”.”
Πέντε είναι οι βασικοί πρωταγωνιστές της τραγωδίας της Βιάννου. Ο Στρατηγός Διοικητής Κρήτης Μπρώυερ, ο Στρατηγός Διοικητής Ηρακλείου Μίλερ, ο Φρούραρχος Ηρακλείου Δρ. Στόσμπεργκ, ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Ιωάννης Πασσαδάκης και ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης.
Ο τελευταίος, αποστέλλει έγγραφο προς το Γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου στις 16 Οκτωβρίου 1943, ζητώντας «προς το συμφέρον του πληθυσμού και εν γένει της οικονομίας, να επιτραπεί στους κατοίκους των χωριών Συκολόγου, Άνω και Κάτω Σύμης, Καλαμίου και Κεφαλοβρυσίου να συλλέξουν τον ελαιόκαρπο από τα χωράφια τους.
Ζητά να τους επιτραπεί να μπουν στην απαγορευμένη ζώνη των εκκενωθέντων πυρπολημένων και λεηλατημένων χωριών τους για το ράβδισμα των ελιών. Συγκεκριμένα, ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης ζητά:
“Ηράκλειο, 16 Οκτωβρίου 1943
Προς το Γερμαν. Φρουραρχείον
Αφορά: Εκκενωθείσαν περιοχήν Βιάννου. Συλλογήν ελαιοκάρπου
Σας παρακαλούμεν δια του παρόντος όπως ευαρεστούμενοι εγκρίνητε όπως οι κάτοικοι των εκκενωθέντων χωρίων της περιφερείας Βιάννου, Συκολόγου, Άνω και Κάτω Σύμη, Πεύκος, Καλάμι και Κεφαλοβρύσι, λάβουν την άδειαν να εισέλθουν εις την απηγορευμένην Ζώνην, προς συλλογήν του ελαιοκάρπου των.
Η εργασία αύτη θα ηδύνατο να γίνη ομαδικώς από όλους τους κατοίκους, υπό την επιτήρησιν της εκεί φρουρούσης Μονάδος.
Την απόφασίν σας ευαρεστήθητε να μας γνωρίσητε, ίνα ειδοποιήσωμεν την Υποδιοίκησιν Χωρ/κής Βιάννου να ειδοποιήση και αυτή τους Προέδρους των ως άνω χωρίων.
Θα ηθέλαμεν να μνημονεύσωμεν ότι τούτο είναι προς το συμφέρον του πληθυσμού της περιφερείας ταύτης καθώς και προς ώφελος της εν γένει οικονομίας
Ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης”/.
Ο Φρούραρχος Ηρακλείου Δρ. Στόσμπεργκ, έξι ημέρες μετά απαντά στο έγγραφο του Νομάρχη. Επιτρέπει τη συλλογή του ελαιοκάρπου μόνο στους κατοίκους ενός χωριού, τον Συκολόγο. Τα χωριά Άνω και Κάτω Σύμη, Πεύκος, Καλάμι και Κεφαλοβρύσι τα αποκλείει. Δίδει προθεσμία ένα μήνα και επιτρέπει στους κατοίκους την παραμονή στη νεκρή ζώνη κατά τη διάρκεια της ημέρας. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την εικόνα της συγκομιδής της περιοχής του Συκολόγου. Μια ανδρική δουλειά (το ράβδισμα με τις ραβδιστήρες) να γίνεται από τις γυναίκες και τα παιδιά. Δεν υπήρχαν άντρες.
Είχαν εκτελεστεί τον μαύρο Σεπτέμβρη του 1943. Γυναίκες με μαύρα ρούχα και μικρά παιδιά, μέσα στη βροχή και το κρύο να ραβδίζουν τις ελιές. Η διαταγή του Φρουράρχου προς τη Γερμανική Χωροφυλακή Βιάννου τονίζει:
“Ηράκλειο, 22 Οκτωβρίου 1943
Αφορά: Αίτησιν της Κοινότητος Συκολόγου δια την συλλογήν των ελαιών από της απηγορευμένης ζώνης
Προς την Γερμ. Χωροφυλακήν Βιάννου
Η Μεραρχία αποδέχεται όπως οι πρώην κάτοικοι της κοινότητος Συκολόγου συλλέξουν τας ελαίας των από την εκκενωθείσαν περιοχήν. Η συλλογή πρέπει να γίνη αμέσως, καθ’όσον αύτη θα επιτραπή μόνον δι ένα μήνα. Η διαμονή εντός της εκκενωθείσης ζώνης, επιτρέπεται μόνον κατά την ημέραν. Οι ελαιοπαραγωγοί οφείλουν, πριν σκοτεινιάση, να ευρίσκονται εις τα μη εκκενωθέντα χωρία. Η Γερμ. Χωροφυλακή εντέλλεται να γνωστοποιήση ταύτα εις τον Πρόεδρον της Κοινότητος Εμμ. Μανωλιδάκην και να επιστήση την προσοχήν του, εις το ότι όστις ευρεθή εκεί άμα σκοτεινιάση θα πυροβολείται. Το Επιτελείον εδήλωσεν ότι συμφωνεί με αυτήν την υπόθεσιν
Ο Φρούραρχος”.
Ο Γερμανόφιλος διορισμένος Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, στέλνει τη διαταγή του Φρουράρχου στην Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Βιάννου για την άδεια συλλογής ελαιοκάρπου των κατοίκων του Συκολόγου, με την υποσημείωση να ενημερωθεί ο Πρόεδρος της Κοινότητας Εμμανουήλ Μανωλιδάκης. Στον Φρούραρχο Ηρακλείου δεν διαμαρτύρεται, ούτε ζητά να μάθει τον λόγο απόρριψης του αιτήματός του για τα χωριά Άνω και Κάτω Σύμη, Καλάμι και Κεφαλοβρύσι. Και φυσικά δεν θεωρεί ότι υπάρχει λόγος παραίτησής του μετά τις εκτελέσεις εκατοντάδων κατοίκων της ευρύτερης περιοχής της Βιάννου. Το έγγραφο του Εμμανουήλ Ξανθάκη με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1943, αναφέρει:
´Ηράκλειο, 24/10/1943
Προς την Υποδιοίκ. Χωρ/κής Βιάννου
Κοινοποιούμεν κατωτέρω την από 22/10/43 διαταγήν του Γερμ. Φρουραρχείου, η οποία αφορά την συλλογήν του ελαιοκάρπου από την περιφέρειαν της εκκενωθείσης Κοινότητος Συκολόγου και εντελλόμεθα όπως γνωστοποιήσητε ταύτην εις τον Πρόεδρον της Κοινότητος Συκολόγου Ε. Μανωλιδάκην και τους κατοίκους της ενδιαφερομένης κοινότητας, προς ακριβή συμμόρφωσιν
Ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης”.ª
Ο Φρούραρχος Δρ. Στόσμπεργκ, μετά την παρέμβαση του φωτισμένου ιεράρχη Ευγένιου Ψαλλιδάκη και όχι του Νομάρχη Εμμανουήλ Ξανθάκη, επιτρέπει και δίδει προθεσμία στον πληθυσμό μέχρι την 6η Νοεμβρίου 1943, στις τέσσερις η ώρα, να επιστρέψει στις κατεστραμμένες οικίες του για να παραλάβει (;) τα οικιακά του σκεύη. Αλλά όμως, στα πυρπολημένα και κατεστραμμένα σπίτια, τι μπορούσε να βρει κανείς; Η διαταγή του άθλιου εγκληματία Φρουράρχου Ηρακλείου τελειώνει με τα λόγια «όστις ευρεθή μετά την ώραν ταύτην εις την απηγορευμένην ζώνην, θα πυροβολείται άνευ προειδοποιήσεως. Στην ανακοίνωσή του με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1943, ο Φρούραρχος Στόσμπεργκ τονίζει:
“Ανακοίνωσις
Κατόπιν των πολλαπλών προσπαθειών του κ. Νομάρχου και του Μητροπολίτου Κρήτης, χορηγείται εις τον πληθυσμόν της εκκενωθείσης περιφερείας της μεταξύ Άνω Βιάννου και Μύρτου, μία τελευταία προθεσμία προς παραλαβήν των οικιακών των σκευών, τροφίμων και προμηθειών παντός είδους από τα εκκενωθέντα χωρία των. Διαρκούσης της προθεσμίας ταύτης, δύνανται οι κάτοικοι των εκκενωθέντων χωρίων να εισέρχονται εις την απηγορευμένην ζώνην. Η προθεσμία λήγει ανεκκλήτως την 6 Νοεμβρίου 1943 και περί ώραν 16. Όστις ευρεθή μετά την ώραν ταύτην εις την απηγορευμένην ζώνην, θα πυροβολείται άνευ προειδοποιήσεως.
Ο Φρούραρχος”.
Κι αυτήν τη διαταγή του Φρουράρχου, ο συνεργάτης των γερμανών Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, την στέλνει στην Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Βιάννου, εκθειάζοντας τον εαυτό του (ως υπαίτιο δήθεν), της άδειας των γερμανικών αρχών στους κατοίκους, για την παραλαβή του οικιακού εξοπλισμού τους. Στο κείμενό του όμως, ο γερμανόφιλος Νομάρχης, παραδέχεται ότι οι Βιαννίτες στα σπίτια τους δεν θα βρουν τίποτα αφού χρησιμοποιεί τις φράσεις «να παραλάβουν τα τυχόν παραμένοντα σκεύη και τρόφιμα». Ούτε ο ίδιος πιστεύει ότι μέσα στα κατεστραμμένα σπίτια της νεκρής ζώνης θα βρεθεί τίποτα. Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου, παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο του εγγράφου:
“´Ηράκλειον, 25 /10/1943
Επείγον Προς την Υποδιοίκησιν Χωροφυλακής Βιάννου
Κοινοποιούμεν κατωτέρω το από 23/10/43 έγγραφον του Γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου, δι ου γνωρίζεται υμών ότι κατόπιν των προσπαθειών ημών και της Μητροπόλεως, επετράπη εις τον πληθυσμόν της απηγορευμένης ζώνης της επαρχίας Βιάννου όπως μέχρι της 6ης Νοεμβρίου 1943 παραλάβουν από τα εκκενωθέντα χωρία του, τα τυχόν παραμένοντα σκεύη και τρόφιμα.
Παρακαλούμεν όπως δώσητε ευρείαν δημοσιότητα εις την παρούσαν και επιστήσητε την προσοχήν των πολιτών δια την ακριβή συμμόρφωσιν προς αποφυγήν δυστυχήματος
Ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης”ª
Στις 31 Οκτωβρίου 1946, ξεκίνησε στην Αθήνα, στην αίθουσα του Εφετείου, η δίκη των σφαγέων της Κρήτης Στρατηγών Μπρούνο Μπρώυερ και Φρειδερίκου Γουλιέλμου Μίλερ. Τριάντα εφτά (37) οι μάρτυρες κατηγορίας και έξι (6) οι μάρτυρες υπεράσπισης. Πρώτος μάρτυρας κατηγορίας ο Αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος Ψαλιδάκης. Μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας, ο Μενέλαος Λιγνός, ο πρώην Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Επίσκοπος Χανίων Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, ο Αρχηγός Πετρακογιώργης, ο Νικόλαος Πίκουλας κ.α. Μεταξύ των έξι μαρτύρων υπεράσπισης των Γερμανών Στρατηγών, (οι τέσσερις μάρτυρες ήταν Γερμανοί), υπήρχαν και δύο Έλληνες. Ο γνωστός μας πλέον Νομάρχης Ηρακλείου με ρόλο στα γεγονότα της Βιάννου «αξιότιμος» Εμμανουήλ Ξανθάκης και ένας Θεσσαλονικιός, ο Κωνσταντίνος Ρεκανάτης.
Η δίκη κράτησε σαράντα ημέρες. Ξεκίνησε στις 31 Οκτωβρίου και τελείωσε στις 9 Δεκεμβρίου 1946. Το Δικαστήριο δίκασε και καταδίκασε τους γερμανούς Στρατηγούς σε θάνατο. Δεκάδες τα εγκλήματά τους και οι κατηγορίες, όπως περιγράφονται στα πρακτικά της δίκης. Εκτελέστηκαν στην Αίγινα στις 20 Μαΐου 1947, ανήμερα της έκτης επετείου της Μάχης της Κρήτης. Η κρητική γη, διαχρονικά γενναιόδωρη πάντοτε στους κατακτητές, τους φιλοξενεί σήμερα στο νεκροταφείο του Μάλεμε.
Ο Μπρούνο Μπρώυερ ήταν Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτη» από τις 20 Σεπτεμβρίου 1942 ως 26 Ιουνίου 1944 (είχε αντικαταστήσει το Στρατηγό Αντρέ). Ο Φρειδερίκος Μίλερ, το Σεπτέμβριο του 1943 που καταστράφηκε η Βιάννος, ήταν Στρατιωτικός Διοικητής Ηρακλείου. Από τις 27 Ιουνίου 1944 ως 30 Σεπτεμβρίου 1944, έγινε Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτη», αντικαθιστώντας τον Στρατηγό Μπρώυερ.
Ο τρίτος των πέντε ηθικών αυτουργών της καταστροφής της Βιάννου Φρούραρχος Δρ. Στόσμπεργκ, αναχώρησε από την Κρήτη στις αρχές του 1944. Η έρευνα γι’ αυτόν συνεχίζεται. Οι δύο διορισμένοι από τις κατοχικές αρχές «πολιτικοί», ο μεν Γενικός Διοικητής Κρήτης Ιωάννης Πασσαδάκης, δικάστηκε και καταδικάστηκε ως συνεργάτης των κατακτητών και πέθανε στη φυλακή. Ο δεύτερος, ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης, όπως δημοσιεύεται στην εφημερίδα ΝΙΚΗ του Ηρακλείου, πιάστηκε ως συνεργάτης των Γερμανών στην Αθήνα και μεταφέρθηκε στις φυλακές στο Ηράκλειο. Στη δίκη των σφαγέων της Βιάννου, αν και φυλακισμένος, παρουσιάστηκε και υπερασπίστηκε τους μέντορές του Μίλερ και Μπρώυερ.
* O Γιώργος Α. Καλογεράκης είναι δρ.
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής
Δημοτικού Σχολείου Θραψανού.