Το χωριό μου Διαβαϊδέ Πεδιάδος, βρίσκεται ανατολικά του Καστελλίου και έχει πλέον ενωθεί μ’αυτό. Διάσπαρτες πινακίδες στα κεντρικά σημεία του Καστελλίου, δίδουν οδηγίες κατεύθυνσης προς τη Βιάννο.
Κάθε χρόνο εκατοντάδες Γερμανοί τουρίστες, κατευθυνόμενοι από το παραλιακό μέτωπο της Κρήτης, (Χερσόνησος, Μάλια, Σταλίδα, Άγιος Νικόλαος, κλπ.), διασχίζουν με τα ενοικιαζόμενα οχήματά τους το Καστέλλι και κατευθύνονται προς τη Βιάννο.
Τις πιο πολλές φορές χάνουν τον δρόμο τους, μπερδεύονται από τις πολλές σημάνσεις και καταλήγουν στην πλατεία του Διαβαϊδέ. Στην άκρη της πλατείας, βρίσκονταν το σπίτι του Κωνσταντίνου Χουλάκη ή Καψιλίδη. Ένας ηλικιωμένος Διαβαδιανός, έβγαζε στην πλατεία μια καρέκλα τους καλοκαιρινούς μήνες και καθόταν στη σκιά ενός μπαλκονιού.
Εμείς οι πιτσιρίκοι, πάντα δίπλα του. Θέλαμε να μας μιλά και να μας διηγείται. Οι καλοκαιρινές του ιστοριούλες είχαν πάντα ως θέμα τους Γερμανούς, το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, την κατοχή. Δίπλα του ήταν μια μποτίλια ρακί, ντομάτες και αγγουράκια από τον κήπο του, δυο τρία ποτήρια κι έναν δίσκος.
Του άρεσε να κερνά τους ξένους τουρίστες και να ανταλλάσσει «μιλιές» μαζί τους. Προτιμούσε τους Γερμανούς, γιατί γνώριζε ορισμένες λέξεις από τα δύσκολα χρόνια της κατοχής. Δίδασκε με τον τρόπο του την κρητική φιλοξενία, δίδοντας κι ένα μάθημα ζωής σ’ εμάς τα μικρά παιδιά.
Πολλές φορές όμως δεν προλάβαινε να σταματήσει τους επισκέπτες, είτε γιατί οι ίδιοι δεν σταματούσαν, είτε γιατί ρωτούσαν βιαστικά, είτε γιατί ήταν ενοχλημένοι που έχασαν τον δρόμο τους.
Από την πλατεία του Διαβαϊδέ για τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στη Βιάννο, η απόσταση είναι 200 μέτρα. Τότε αναλαμβάναμε δουλειά.
Ο κυρ Κωνσταντής, παλιός μυλωνάς και σιδηρουργός στο επάγγελμα, μας έλεγε:
-Φωνάξτε τους !
Εμείς τα παιδιά φωνάζαμε, αλλά αυτό δεν είχε πάντοτε επιτυχία.
-Κάτι πρέπει να λέμε θείε Κωστή!
-Φωνάζετέ τους βερμπότεν και αρμπάιτ, μας έλεγε.
Κι εμείς μόλις βλέπαμε στην πλατεία του χωριού μας αυτοκίνητο η δίτροχα μηχανάκια με τουρίστες, φωνάζαμε με όλη μας τη δύναμη:
-Βερμπότεν, αρμπάιτ ! Βερμπότεν, αρμπάιτ !!!
Και ω του θαύματος. Αν ήταν Γερμανοί τουρίστες σταματούσαν. Και δέχονταν το κέρασμα του κυρ Κωστή και την ολιγόλεπτη Κρητική φιλοξενία του.
-Μα τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις; τον ρωτήσαμε την πρώτη φορά που μας τις έμαθε.
-Απαγορεύεται και δουλειά, μας απάντησε.
Έτσι η πλατεία του Διαβαϊδέ, στα παιδικά μου χρόνια απέκτησε φωνή. Μόλις βλέπαμε ένα μηχανάκι με τουρίστες ή ένα αυτοκίνητο, πλήθος από παιδικά στόματα φώναζαν όλα μαζί: Βερμπότεν, αρμπάιτ, βερμπότεν, αρμπάιτ !
Κι εγώ, στην ηλικία των δώδεκα χρονών, έγινα γλωσσομαθής, αφού ήδη είχα μάθει δυο γερμανικές λέξεις. Βερμπότεν και αρμπάιτ. Από τον μπάρμπα Κωστή. Χωρίς να γνωρίζω τότε τη σημασία που είχαν αυτές οι λέξεις για τους υπόδουλους Κρητικούς της γερμανικής κατοχής.
Στις 6 Απριλίου 1941 ξεκίνησε η γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδας. Κράτησε ως την 1η Ιουνίου 1941, όταν ολοκληρώθηκε η κατάληψη της Κρήτης και το σύνολο πλέον της Ελληνικής επικράτειας βρέθηκε κάτω από την τριπλή κατοχή των ναζιστικών και φασιστικών δυνάμεων, (Γερμανίας – Ιταλίας – Βουλγαρίας). Το πλήθος των νεκρών αλεξιπτωτιστών της Μάχης της Κρήτης, (μετριούνταν σε χιλιάδες), εξελίχτηκε σε άσβεστο μίσος των αξιωματικών και οπλιτών της Βέρμαχτ για τους Κρητικούς, τα χρόνια που ακολούθησαν 1941-1945. Οι ομαδικές εκτελέσεις είχαν ως αφετηρία τις πρώτες ημέρες της μάχης της Κρήτης, κορυφώθηκαν αμέσως μετά την επικράτηση των κατοχικών δυνάμεων και συνεχίστηκαν στις πόλεις και την ενδοχώρα τα χρόνια της σκλαβιάς.
Η Κρήτη για τους Γερμανούς απετέλεσε μία μαύρη κηλίδα της γερμανικής ιστορίας του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Οι διαταγές και των πέντε Διοικητών του νησιού τα χρόνια 1941-1945 (Στούντεντ, Αντρέ, Μπρώυερ, Μίλερ και Μπέντακ), κατακλύζονταν μεταξύ των άλλων από πλήθος απαγορεύσεων. Verboten, verboten, verboten, απαγορεύεται, απαγορεύεται, απαγορεύεται … Αν οι Κρητικοί έμαθαν ορισμένες γερμανικές λέξεις τα δύσκολα χρόνια της κατοχής, μία απ’αυτές, ήταν η λέξη verboten.
Ο πρώτος Διοικητής του νησιού Αντιπτέραρχος Κουρτ Στούντεντ, με διαταγές και προκηρύξεις του απαγόρευε:
- Την εμφάνιση των ηθοποιών με κρητική ενδυμασία στα θέατρα των Αθηνών.
- Την απαγγελία κρητικών μαντινάδων οιουδήποτε περιεχομένου.
Το παρακάτω έγγραφο με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1941, σαράντα δύο ημέρες μετά την κατάληψη της Κρήτης, της Διεύθυνσης Λαϊκής Διαφωτίσεως, (όργανο της γερμανικής προπαγάνδας), έχοντας την υπογραφή του Διευθυντή της Κ. Πολίτη, (μετά από εισήγηση του Στούντεντ), αναφέρει:
´Αθήνα, 12 Ιουλίου 1941 – Διεύθυνση Λαϊκής Διαφωτίσεως
ΠΡΟΣ
Άπαντας τους διευθυντάς θεάτρων και θιασάρχες Αθηνών και Προαστείων
Κατόπιν της αποφάσεως της Επιτροπής Ελέγχου Θεατρικών Έργων, απαγορεύεται εφεξής και μέχρι νεωτέρας διαταγής, η επί σκηνής εμφάνισις φουστανελλοφόρων, εκτός προκειμένου περί παλαιών κωμειδυλλίων και ειδυλλιακών δραμάτων, ως η «Γκόλφω», ο «Αγαπητικός της Βοσκοπούλας» κλπ. Ομοίως απαγορεύεται η εμφάνισις ενδυμασιών Ηπείρου, Μακεδονίας, Κερκύρας και Κρήτης.
Τέλος, αποφάσει της Επιτροπής και μέχρι νεωτέρας διαταγές, απαγορεύεται όπως εκτελούνται ´Κρητικαί μαντινάδες» οιουδήποτε περιεχομένου.
Ο Διευθυντής Λαϊκής Διαφωτίσεως
Κ. ΠΟΛΙΤΗΣ”
Με διαταγές του ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης Στούντεντ την 1η και 3η Ιουνίου 1941 απαγορεύει:
- Την αποδοχή από τους πολίτες της Κρήτης του γερμανικού νομίσματος ράισμαρκ.
- Την άρνηση παραδόσεως οικιών για τον στρατωνισμό των δυνάμεων κατοχής.
- Την ελεύθερη μετακίνηση και αγορά αγαθών από τους Κρήτες.
- Την κυκλοφορία από τις 8.00 η ώρα το βράδυ ως τις 5.00 η ώρα το πρωί.
- Τις συναθροίσεις και τις δημόσιες συγκεντρώσεις.
- Την κατοχή ραδιοφώνων και την παρακολούθηση ραδιοφωνικών εκπομπών.
- Την επικοινωνία με στρατιωτικούς και πολιτικούς αιχμαλώτους του γερμανικού στρατού
- Τα παράπονα για τις εκδιδόμενες διαταγές του Στρατιωτικού Διοικητή Κρήτης.
Στις 17 Ιουνίου 1941, εκδίδεται από τον Αντιπτέραρχο Στούντεντ η διαταγή της καταναγκαστικής εργασίας και απαγόρευε:
- Την άρνηση εργασίας στα κατοχικά στρατεύματα.
Παράγραφος της παραπάνω διαταγής τόνιζε ότι:
«όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτως επαγγέλματος ηλικίας και φύλου υποχρεούνται κατά διαταγήν του Δημάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ. Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκομιδής, δι’αεροδρόμια, δρόμους και παρομοίας εργασίας».
Στις 9 Ιουλίου 1941 ο Γκαίριγκ διορίζει νέο Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης το Στρατηγό Αντρέ. Η Κρήτη ονομάζεται «Φρούριο Κρήτη» ή «Οχυρά Θέση Κρήτης» και ξεκινούν σοβαρά οχυρωματικά έργα με την καταναγκαστική εργασία χιλιάδων Κρητών. Στις πρώτες διαταγές του νέου Διοικητή, απαγορεύεται στους Κρητικούς:
- Η σφαγή ζώων κάθε είδους.
- Η πώληση των σφαγμένων ζώων στον πληθυσμό.
- Η απόκρυψη των σφαγίων. Επιτρέπονται σφαγές, μόνο όταν η παράδοση των σφαγίων καταλήγει στα γερμανικά πρατήρια.
Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου, παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο της διαταγής του Στρατηγού Αντρέ:
«Όπως εξασφαλισθώσιν αι ανάγκαι εις νωπόν κρέας του γερμανικού στρατού διατάσσονται Α. Η σφαγή βοΐου κρέατος παντός είδους δια τον αστικόν πληθυσμόν απαγορεύεται και τιμωρείται. Β. Τα ώριμα προς σφαγήν κτήνη πρέπει να προσφέρονται προς αγοράν εις τα πρατήρια του γερμανικού στρατού. Γ. Εάν η σφαγή ζώου τινός καταστή αναγκαία δι’ένα οιονδήποτε λόγον, δια τούτο να αναφερθή εις τον αρμόδιον Δήμαρχον ή εις την πλησιεστέραν ελληνικήν αστυνομικήν υπηρεσίαν, με σύγχρονον δήλωσιν του λόγου σφαγής ως και του βάρους του ζώντος και σφαγέντος. Δ. Επίσης και το εξ’ ανάγκης σφαζόμενον ζώον πρέπει να παραδοθή απαραιτήτως εις το πρατήριον του γερμανικού στρατού προς αγοράν. Συγχρόνως δέον να προσκομίζεται και το πιστοποιητικόν του Δημάρχου ή της Ελληνικής αστυνομικής αρχής. Ε. όστις προσφέρει προς αγοράν ή αγοράζει μέλαν κρέας θα τιμωρείται συμφώνως προς την διαταγήν περί επιβολής αστυνομικών ποινών υπό του Φρουράρχου των κατεχομένων Ελληνικών περιφερειών. Το κρέας διατίθεται άνευ αποζημιώσεως προς το συμφέρον του γερμανικού στρατού».
Ο Στρατηγός Αντρέ, το καλοκαίρι του 1942, μαθαίνοντας την συνήθεια των Κρητικών να σφάζουν αρνιά για να γιορτάσουν την ανάσταση του Χριστού το Πάσχα, με διαταγή του απαγόρευσε:
- Την σφαγή ζώων κατά το εβραϊκό έθιμο.
- Την αγοροπωλησία των σιτηρών.
- Την μεταφορά σιτηρών από τόπο σε τόπο εντός του νομού Ηρακλείου.
- Την μεταφορά σιτηρών από τον νομό Ηρακλείου σε άλλους νομούς της Κρήτης.
Είναι γνωστό ότι η σφαγή των αμνοεριφίων ήταν έθιμο των Εβραίων που γιόρταζαν την απελευθέρωσή τους από τους Αιγυπτίους. Το έθιμο πέρασε στην χριστιανική θρησκεία. Δεν ήταν αρεστό από τον Αντρέ και απαγόρευσε την σφαγή των ζώων και τη χρησιμοποίηση μαχαιριών. Οι κάτοικοι του νομού Ηρακλείου διαμαρτυρήθηκαν στον διορισμένο των κατοχικών αρχών Νομάρχη Ιωάννη Πασσαδάκη. Ο Νομάρχης αναγκάστηκε να αποστείλει το παρακάτω έγγραφο στον Στρατηγό Αντρέ, με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1941:
«Εις εκτέλεσιν της υπ. αριθμ. 612 Διαταγής Υμών περί απαγορεύσεως της σφαγής ζώων κατά το εβραϊκό έθιμον, λαμβάνομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν Υμάς, όπως μας γνωρίσητε κατά ποίον τρόπον θα γίνεται και του λοιπού η τοιαύτη εργασία των σφαγέων, εφ’όσον ούτοι θα στερηθώσιν των οργάνων ήτοι μαχαιρών και κατά συνέπειαν δεν έχουσι τα κατάλληλα όργανα δια την κατάλληλον τρόπον εκτέλεσιν των ζώων, ως αύτη γίνεται εις άλλας χώρας».
Στις 5 Δεκεμβρίου 1943, ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης Στρατηγός Μπρώυερ, απαγόρευσε:
- Τις εμποροπανηγύρεις των Μοιρών και του Αρκαλοχωρίου.
Η διαταγή του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ από τον Νομάρχη Ηρακλείου, τονίζοντας τα εξής:
“ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΙΣ ΕΜΠΟΡΟΠΑΝΗΓΥΡΕΩΝ ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙΟΥ – ΜΟΙΡΩΝ
Ο Νομάρχης Ηρακλείου λαβόντας υπ’όψιν
- Ότι εις τας εβδομαδιαίας αγοράς του Αρκαλοχωρίου και των Μοιρών, διεξάγεται αληθής πλειοδοσία των διαφόρων τροφίμων και ιδία των σιτηρών και οσπρίων, υπό των μαυραγοριτών, οίτινες αναβιβάζουν εις δυσθεώρητα ύψη τας τιμάς των εμπορευμάτων και υποσκάπτουν το Εθνικόν νόμισμα και ότι επί πλέον γίνονται πρόξενοι της αυξήσεως των τιμών όλων των άλλων ειδών και τροφίμων άτινα, ως γνωστόν, παρακολουθούσι την τιμήν των σιτηρών.
- Την υπ. αριθ. 12/548 διαταγήν της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης και
- Την σχετικήν έγκρισιν του Φρουραρχείου Ηρακλείου
Αποφασίζομεν
Καταργούμεν επί δύο (2) μήνας από σήμερον, δοκιμαστικώς, ήτοι μέχρι της 5ης Φεβρουαρίου 1944, τας εβδομαδιαίας αγοράς Αρκαλοχωρίου και Μοιρών
Η Υποδιοίκησις Χωρ/κής Καινουρίου και ο Σταθμάρχης Αρκαλοχωρίου, εντέλλονται δια την αυστηράν τήρησιν της παρούσης υπό προσωπικήν αυτών ευθύνην.
Πας τρίτος, όστις προς καταστρατήγησιν τυχόν της αποφάσεως ημών ταύτης, ήθελεν αποπειραθή να διαθέτη, έστω και δια των ήδη μονίμως εμπορευομένων, εις τας αγοράς Αρκαλοχωρίου και Μοιρών, σιτηρά και τρόφιμα, δια του τρόπου της πλειοδοσίας, να συλλαμβάνεται αμέσως υπό των οικείων οργάνων Χωρ/κής και να αποστέλλεται ημίν προς εκτόπισιν, ως εχθρός του Λαού.
Ο Νομάρχης Εμμανουήλ Κ. Ξανθάκης.
Στην εφημερίδα των Χανίων «Παρατηρητής», στις 21 Δεκεμβρίου 1943, δημοσιεύτηκε ´Γνωστοποίησηª του Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης Μπρώυερ, με παραχώρηση «ευεργετημάτων», λόγω των επικείμενων εορτών. Από το κείμενο της γνωστοποίησης μαθαίνουμε ότι ο ίδιος είχε απαγορεύσει και
- Την κρούση των σημάντρων των ναών.
Θέλοντας να γίνει αρεστός στους κατοίκους της Κρήτης, ο δήμιος της Βιάννου (μόλις τρεις μήνες νωρίτερα είχε καταστραφεί η επαρχία και είχαν τουφεκισθεί πέντε εκατοντάδες πολιτών με δική του διαταγή), ανακαλεί ορισμένα μέτρα που ο ίδιος είχε επιβάλει. Ο Στρατηγός που δικάστηκε ως εγκληματίας πολέμου και εκτελέστηκε από τις ελληνικές αρχές, παραγγέλνει με την ´Γνωστοποίησήª του τα παρακάτω:
«Εκτιμών δεόντως την κατά το τελευταίον χρονικόν διάστημα φιλήσυχον στάσιν του πληθυσμού, διατάσσω δια της παρούσης επί τη ευκαιρία των επικειμένων εορτών των Χριστουγέννων, του Νέου Έτους και των Θεοφανείων, τα εξής:
Ι) Εις όλας τας εκκλησίας της νήσου παρέχεται δια της παρούσης άδεια, όπως και πάλιν κρούουν, ως συνήθως, τους κώδωνας και προβαίνουν εις τας λοιπάς εκκλησιαστικάς τελετάς επί δημοσίων πλατειών.
ΙΙ) Οι εις την νήσον ισχύοντες περιορισμοί της αστυνομικής ώρας αίρονται δια το χρονικόν διάστημα από 24.12.43 – 7.1.44, πλην εάν εις μεμονωμένας κοινότητας λάβωσιν χώρας επεισόδια.
ΙΙΙ) Πλην των Χριστουγέννων και του Νέου Έτους, οι Έλληνες εργάται του στρατού απαλλάσσονται και κατά την 6.1.44 της εργασίας εις τα στρατιωτικά εργοτάξια. Επίσης δεν υφίσταται υποχρέωσις προς εργασίαν κατά το ενδιάμεσον χρονικόν διάστημα ήτοι από 3 – 5.1.44».
Σταματήσαμε στην υπ. αριθμ. 20 απαγόρευση VERBOTEN των κατοχικών αρχών 1941-1945. Δεν αναφερθήκαμε σε δεκάδες ακόμη απαγορεύσεις του βάρβαρου κατοχικού στρατού και των αξιωματούχων του, που πέρασαν από την Κρήτη. Ήταν τόσες πολλές και ανακοινώνονταν με έγγραφα που τοιχοκολλούνταν στα καφενεία, στα Δημαρχεία, στα Κοινοτικά καταστήματα, σε δημόσιους χώρους, στις εκκλησίες.
Αν σήμερα ζητήσετε από τους ηλικιωμένους Κρητικούς να σας πουν μια γερμανική λέξη που θυμούνται από την περίοδο της κατοχής, να είστε σίγουροι ότι θα σας αναφέρουν τη λέξη
VERBOTEN !!!
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος