Βασίλειος Μαρκάκης γεννήθηκε στον Κεραμέ Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης το έτος 1872. Το 1890, χειροθετήθηκε μοναχός της Ι. Μονής Πρεβέλης, Ρεθύμνου. Ο Βασίλειος ως επίσκοπος Αρκαδίας, χειροτονήθηκε στις 30 Ιουνίου 1902. Το 1941 εκλέχτηκε Αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Τον Μάιο του 1941, όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κρήτη, ο Βασίλειος, δεν δέχτηκε να συμβιβαστεί με τη βία της γερμανικής κατοχής. Στις 25 Μαρτίου 1942 ο Βασίλειος λειτούργησε στον Ιερό Ναό του Αγίου Μηνά και καταφέρθηκε εναντίον των κατακτητών. Το αμέσως επόμενο πρωί, 26 Μαρτίου, ο Βασίλειος συλλαμβάνεται στο γραφείο του από μιαν ομάδα της Γκεστάμπο, οδηγείται στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου, επιβιβάζεται σε ένα στρατιωτικό αεροπλάνο και τον μεταφέρουν στο αεροδρόμιο Τατοΐου της Αθήνας.
Από την Αθήνα ο Βασίλειος, εκτοπίστηκε σε ακριτικό νησί του ανατολικού Αιγαίου, όπου η στέρηση και οι κακουχίες της κατοχής υπέσκαψαν σοβαρά την υγεία του. Το γεγονός αυτό ανάγκασε την παρέμβαση της ελληνικής πολιτείας να διατάξει τη μεταφορά του στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» της Αθήνας.
Στην Αθήνα παρέμεινε το μεγαλύτερο διάστημα της εξορίας του μέχρι την κατάρρευση του Άξονα, οπότε επέστρεψε στην Κρήτη αναλαμβάνοντας και πάλι τα καθήκοντά του. Πέθανε το 1950.
(Απόσπασμα από κείμενο του Φιλόλογου Κωνσταντίνου Ηλ. Παπαδάκη)
Πέντε μήνες μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, στις 8 Νοεμβρίου 1941, ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης απευθύνει έγγραφο στον Μητροπολίτη Κρήτης Βασίλειο Μαρκάκη, ζητώντας του δυναμική παρέμβαση από τον άμβωνα του Αγίου Μηνά, ανήμερα της εορτής του στις 11 Νοεμβρίου, υπέρ των κατοχικών δυνάμεων. Την επόμενη ημέρα 9 Νοεμβρίου, ο υπάλληλος της Νομαρχίας Γκριδάκης μεταγράφει την επιστολή στα γερμανικά και την διαβιβάζει με την εντολή του προϊσταμένου του στην Kreiskommandantur, (γερμανικό Φρουραρχείο) Ηρακλείου.
Ο Νομάρχης, μαζί με την επιστολή, σημειώνει στο διαβιβαστικό έγγραφο που τη συνοδεύει τα εξής: «αποστέλλομεν εν μεταφράσει Γερμανιστί αντίγραφον εγγράφου όπερ απεστείλαμεν χθες εις τον Σεβασμιότατον δια την δέησιν. Προς γνώσιν.
Griechischer Staat PRAEFEKTUR IRAKLION
Iraklion den 9 November 1941
An die Kreiskommandantur
Hier
Wir erlauben uns Ihhen anbei eine Abschrift in deutsch Uebersetzung des Schreibens, welches wir gestern an den hochehrwuer sten Erzbichop von Kreta gesandt haben zur gefl. Kenntnisnahme.
Der Praefekt von Iraklion
Dr. Jonann Rassadakisª.
Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου, παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο του εγγράφου:
«Ελληνική Πολιτεία – Νομαρχία Ηρακλείου αριθ. πρωτ. 528 και 531
Ηράκλειον τη 8/11/1941
ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΕ
Θα ενθυμήσθε ότι προ καιρού εξέφρασα εις την Σεβασμιότητά σας την επιθυμίαν μου και ακολούθως εις την εδώ εφημερίδα εδημοσίευσα ένα άρθρο μου δια την γνώμην ότι έπρεπε εις όλους τους ναούς του Νομού να γίνη μία δέησις υπέρ της νίκης των Γερμανικών όπλων κατά τον σκληρόν αγώνα τον οποίον διεξάγουν ταύτα κατά του αθέου και εχθρού της Χριστιανοσύνης απαισίου Μπολσεβικισμού.
Μεθαύριον εδώ εορτάζεται η εορτή του Προστάτου της πόλεώς μας Αγίου Μηνά και κατ’αυτήν θα παρακαλούσα όπως εις το τέλος της λειτουργίας από του Άμβωνος εκπεμφθή μία θερμή δέησις υπέρ της κατατροπώσεως του αθέου Μπολσεβικισμού.
Το τοιούτον θα εφώτιζε τον λαόν μας ότι ο σημερινός αγών της Γερμανίας δεν είναι συνήθης πόλεμος αλλ’είναι αγών αυτής της Χριστιανοσύνης – όπως και είναι και έχει σημασίαν δια την τύχην της Θρησκείας του Χριστού και πρέπει όλος ο Λαός να εύχεται ολοψύχως την νίκην των Γερμανικών όπλων, άτινα θα σώσουν εκτός των άλλων και τον Χριστιανισμόν, την θρησκείαν των πατέρων μας και συνεπώς δέον ο Λαός μας να τρέφη αισθηματία φιλίας και βαθείας ευγνωμοσύνης προς τα εδώ Στρατεύματα της Κατοχής.
Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ
Ιωάννης Πασσαδάκης».
Σχολιάζουμε την άθλια και κακόβουλη επιστολή του Ιωάννη Πασσαδάκη προς τον Μητροπολίτη Βασίλειο, τονίζοντας τα εξής:
Α) Ο Ιωάννης Πασσαδάκης, διορισμένος Νομάρχης Ηρακλείου, είχε ζητήσει «προ καιρού», δηλαδή από τους πρώτους μήνες της κατοχής της Κρήτης, να γίνει μια δέηση σε όλους τους ναούς του νομού, υπέρ της «νίκης των γερμανικών όπλων». Ήδη από τους πρώτους μήνες της κατοχής, οι βάρβαροι κατακτητές είχαν αποκαλύψει το σκληρό και απάνθρωπο πρόσωπό τους, με δεκάδες εκτελέσεις και φασιστικές διαταγές απαγόρευσης των πάντων και καθορισμού καταναγκαστικής εργασίας στους υπόδουλους Κρήτες ανεξαρτήτου ηλικίας και φύλλου. Απαγορεύοντας συγχρόνως τα μνημόσυνα υπέρ των θυμάτων της Μάχης της Κρήτης και την κρούση των σήμαντρων των ναών. Αποκαλεί τον ρωσικό λαό «αθέους, εχθρούς της Χριστιανοσύνης και Μπολσεβίκους», έναν λαού Χριστιανικό και βαθειά θρησκευόμενο, έναν λαό με τα περισσότερα θύματα στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έναν λαό που μαζί με τις χώρες που αντιστέκονταν – και η Ελλάδα – έγιναν η απαρχή της ήττας του φασισμού και ναζισμού στην Ευρώπη.
Β) Αφού η παράκληση του Πασσαδάκη για τη δέηση υπέρ των γερμανικών όπλων δεν έγινε στους ναούς του νομού Ηρακλείου – ο Μητροπολίτης Βασίλειος δεν απέστειλε καμιά εγκύκλιο στους ιερείς – ο Νομάρχης επανέρχεται και ζητά από τον Βασίλειο, ανήμερα της εορτής του προστάτη της πόλης Αγίου Μηνά στις 11 Νοεμβρίου 1941, να απευθύνει διάπυρο λόγο από τον άμβωνα της ιστορικής εκκλησίας, ´υπέρ της κατατροπώσεως του αθέου Μπολσεβικισμού».
Γ) Ο συνεργάτης των Γερμανών Πασσαδάκης – ήταν τόσες οι υπηρεσίες του προς τους κατακτητές ώστε τον αντάμειψαν διορίζοντάς τον σε μεγαλύτερη θέση, αυτή του Γενικού Διοικητή Κρήτης από τις 25 Ιανουαρίου 1943 ως τον Οκτώβρη του 1944 – τονίζει στον Μητροπολίτη ότι ο λόγος του θα είναι διαφωτιστικός για τους Κρητικούς. Γιατί οι Ηρακλειώτες θα καταλάβαιναν ότι «ο σημερινός αγών της Γερμανίας δεν είναι συνήθης πόλεμος αλλ’είναι αγών αυτής της Χριστιανοσύνηςª. Ο Πασσαδάκης, πρώην βουλευτής, εθελοτυφλεί και δεν αντιλαμβάνεται τα εγκλήματα πολέμου των κατακτητών, δεν αντιλαμβάνεται τις συνθήκες ζωής των υπόδουλων Κρητικών, δεν αντιλαμβάνεται τον πόνο που προξένησαν στους κατοίκους, δεν αντιλαμβάνεται τις χιλιάδες μαυροφορεμένες κρητικοπούλες και τα εκατοντάδες ορφανά, δεν αντιλαμβάνεται τη μαθητική διαρροή που προξένησε ο πόλεμος, τις καταστροφές των υποδομών της Κρήτης, τα ερειπωμένα από τους βομβαρδισμούς σπίτια, την πείνα και την εξαθλίωση. Πιστεύει ότι ο αγώνας της φασιστικής Γερμανίας είναι αγώνας προστασίας του Χριστιανισμού.
Δ) Το αποκορύφωμα της εθελοδουλίας του Πασσαδάκη, είναι η τελευταία φράση της επιστολής του καθώς λέει: . «δέον ο Λαός μας να τρέφη αισθήματα φιλίας και βαθείας ευγνωμοσύνης προς τα εδώ Στρατεύματα της Κατοχήςª. Να νιώθουν λοιπόν οι Κρητικοί ευγνωμοσύνη για τους δολοφόνους ανδρών και γυναικών, μικρών παιδιών και ηλικιωμένων, αρρώστων και αναπήρων, αισθήματα ευγνωμοσύνης στους δολοφόνους ιερωμένων (όπως του Φώτιου Θεοδοσάκη κ.α.), αισθήματα ευγνωμοσύνης στους πυρπολητές χωριών και οικισμών (Κάνδανος κ.α.), ευγνωμοσύνη στους φορείς του δόγματος του φασισμού και ναζισμού.
Ε) Ένας πραγματικός φίλος του Μητροπολίτη Βασίλειου, ήταν τη δεκαετία του’40 ο δάσκαλος Δημήτριος Τζαγκαράκης. Γνωρίστηκαν όταν ο Δημήτριος Τζαγκαράκης υπηρετούσε σε σχολείο της Μεσαράς, (Πόμπιας και Τυμπακίου), φιλοξενώντας στη συνέχεια τον Ιεράρχη στο χωριό του Θραψανό Πεδιάδος. Στο αρχείο του Δημητρίου Τζαγκαράκη, βρίσκονται χειρόγραφες επιστολές του σπουδαίου Ιεράρχη, όπως η παρακάτω:
«+ ο Αρκαδίας Βασίλειος Άγιοι Δέκα 23-5-34
Αγαπητέ και Τίμιέ μοι Κύριε Δ. Τζαγκαράκη
Μετά των θερμοτάτων προσρήσεων και ολοψύχων ευχών μου, δι’υμέ, την υμετέραν οικογένειαν, τον ευλαβέστατον υμών πενθερόν και άπαντας τους ευσεβείς, αγαπητούς και αλησμονήτους κατοίκους της θρησκευούσης ενορίας Θραψανού, προάγομαι να διαβιβάσω υμίν, θερμήν, στενούς μοι συγγενούς παράκλησιν, δεινώς, εκ ρευματισμών πάσχοντος, όπως ευαρεστηθήτε να ερωτήσετε εάν κάτοικοι Θραψανού, εξ Αμερικής επανακάμψαντες έχουν προμηθευθεί ή δύνανται να προμηθευθώσιν εξ Αμερικής δραστικόν των ρευματισμών φάρμακον, Ατιντόλ καλούμενον και πότε και επί πόσον το φιαλίδιον δια να αποσταλή δι’εμού εκείνης, έστω και εν φιαλίδιον, ου χρήσιν προ καιρού εποιήσατο και έσχεν λίαν ευχάριστα αποτελέσματα.
Θα υποχρεωθώ, εάν λάβω σχετικήν υμών ειδοποίησιν, εξαιτούμενος συγγνώμη δια την ενόχλησιν, ευχαριστών υμάς και παρακαλών, όπως ευαρεστηθήτε να διαβιβάσητε τες ολοψύχους ευλογίας και ευχάς μου εις την υμ(ετέραν) οικογένειαν και τους αλησμονήτους κατοίκους Θραψανού.
Διατελώ με αγάπην και εκτίμησιν…
διάπυρος ευχέτης +ο Αρκαδίας Βασίλειος”.
ΣΤ) Ο Μητροπολίτης Βασίλειος αγνόησε την παραίνεση του Πασσαδάκη και στις 11 Νοεμβρίου 1941 δεν εκθείασε τις κατοχικές δυνάμεις από τον άμβωνα του Μητροπολιτικού ναού, αντίθετα εκφώνησε πύρινο λόγο κατακεραυνώνοντας τις φασιστικές πρακτικές των κατακτητών. Αναφέρθηκε στις εκτελέσεις των ιερωμένων (Φώτιου Θεοδοσάκη), στις ομαδικές εκτελέσεις μετά τη μάχη της Κρήτης, στην καταστροφή της Καντάνου. Αυτή ήταν και η αιτία που υπέπεσε στη δυσμένεια των κατοχικών αρχών, δυσμένεια που οφείλονταν αποκλειστικά στον Ιωάννη Πασσαδάκη και στη δέηση που «ευγενικά» τον προέτρεψε να κάνει στον Άγιο Μηνά. Έγινε η αφορμή να εξοριστεί από τους Γερμανούς στην Αθήνα, όταν για δεύτερη φορά στις 25 Μαρτίου 1942, μιλώντας στον Άγιο Μηνά ανήμερα της Εθνικής επετείου, κατεξευτέλισε με τον λόγο του την γερμανική φυλή, «την αμόλυντη και περιούσια…», καθώς και τους υπηρέτες της. Το κεφάλαιο «εξορία» του Μητροπολίτη Κρήτης Βασίλειου στην Αθήνα, υπογράφεται από τον εκλεκτό των Γερμανών Ιωάννη Πασσαδάκη από τις 11 Νοεμβρίου 1941.
Ζ) Στις 26 Οκτωβρίου 1948, οι «φίλοι» (ποιοι άραγε; ) του Ιωάννη Πασσαδάκη, εξέδωσαν μικρό βιβλίο με τίτλο: ´Σύντομος Απολογία ενώπιον του Κρητικού λαού του κ. Ιωάννου Πασσαδάκη». Στις 24 σελίδες, στις οποίες ο ίδιος προσθέτει χειρόγραφες σημειώσεις, δεν βρήκε χώρο έστω για μια αναφορά κι ένα συγνώμη στον πατριώτη Ιεράρχη Βασίλειο. Η μόνη αναφορά που συναντήσαμε στο βιβλιαράκι του Πασσαδάκη για την Εκκλησία της Κρήτης και τους ιερωμένους της, βρίσκεται στη σελίδα εννέα. Σε πέντε σειρές της σελίδας αυτής διαβάζουμε: «…επίσης δια της παρεμβάσεως του κ. Πασσαδάκη εβοηθήθησαν και πολλά κινδυνεύσαντα πρόσωπα του Κλήρου. Εκ βεβαίου θανάτου εσώθη υπό του κ. Πασσαδάκη ο γνωστός ιερεύς και Ιεροκήρυξ Χουμεριάκου Μεραμβέλλου Παπά – Δατσέρης, όστις είχε βαρυτάτην κατηγορίαν ότι ευρίσκεται εις μυστικήν συνεργασίαν με επαναστάτες κλπ.».
Επαναστάτες κατά τον Πασσαδάκη οι αντιστασιακοί που λάμπρυναν τις σελίδες της Κρητικής ιστορίας και συνεργάστηκε μαζί τους ο παπά Δατσέρης, απέναντι σε κείνον που της πρόσθεσε μόνο μαύρες…
Ανήμερα της 25ης Μαρτίου 1942, στον εορτασμό της Εθνικής Επετείου, ο Μητροπολίτης Βασίλειος απευθύνθηκε με θερμό λόγο στους παρευρισκόμενους «εκλεκτούς» των αρχών κατοχής αλλά και στο εκκλησίασμα. Τα λόγια του προξένησαν αμηχανία στον Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη και στον Δήμαρχο Μάνθο Πλεύρη. Τις εκδηλώσεις παρακολουθούσε ο αντιστασιακός Νίκος Καραγιάννης, μέλος της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ε.Ο.Δ.Π. Ηρακλείου –Λασιθίου με τον φίλο του Παύλο Κόπακα. Τον Απρίλιο του 2006, ο Νίκος Καραγιάννης αφηγήθηκε: ´Στον Άγιο Μηνά δεν είχαν έρθει Γερμανοί αξιωματικοί. Και στο τέλος της δοξολογίας, ο Μητροπολίτης άρχισε να λέει για τους Γερμανούς, για τις εκτελέσεις στα Χανιώτικα μετά τη Μάχη της Κρήτης, για το Θεοδοσάκη, για τα κλειστά σχολειά, για τις καταστροφές της πόλης μας. Στο τέλος με δυνατή φωνή είπε ζήτω η Ελλάδα, ζήτω η Κρήτη! Ο Νομάρχης κοίταζε τον Πλεύρη κι αυτός τον Νομάρχη. Ο κόσμος δεν ήξερε τι να κάνει. Μου λέει ο Κόπακας που ήταν δίπλα μου. Νίκο, να χειροκροτήσομε. Και αρχίσαμε οι δυο μας πρώτα να χτυπούμε παλαμάκια. Και ξαφνικά όλος ο κόσμος στον Άγιο Μηνά εχειροκροτούσε. Ο Πασσαδάκης με τον Πλεύρη φύγανε. Την άλλη μέρα χάσαμε το Μητροπολίτη. Τον πιάσανε οι Γερμανοί…»
Την επόμενη ημέρα, 26 Μαρτίου 1942, η εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ κυκλοφόρησε με άρθρο για τον εορτασμό της Εθνικής Επετείου. Ο αρθογράφος δεν κάνει καμιά αναφορά στον λόγο του Μητροπολίτη Βασίλειου, ούτε φυσικά στη σύλληψή του. Γράφει η εφημερίδα:
«Μετ’ επισημότητος και σεμνοπρεπείας εωρτάσθη εις την πόλιν μας η εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου. Συμφώνως τω καταρτησθέντι προγράμματι την 4ην απογευματινήν της 24ης Μαρτίου κατετέθησαν προ του αγνώστου Στρατιώτου εν τη πλατεία των Τριών Καμαρών στέφανοι υπό του κ. Δημάρχου και υπό ομάδος μαθητών των εκπαιδευτηρίων της πόλεώς μας.
Χθες την πρωίαν εσημαιοστολίσθησαν τα Δημόσια καταστήματα και αι Τράπεζαι, την 10ην δε πρωινήν εγένετο επίσημος δοξολογία εις τον Μητροπολιτικόν ναόν του Αγίου Μηνά, χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κρήτης κ. Βασιλείου εις την οποίαν παρέστησαν ο Νομάρχης κ. Πασσαδάκης, ο Δήμαρχος κ. Πλεύρης μετά του δημοτικού συμβουλίου, οι κ. κ. προϊστάμενοι των δημοσίων υπηρεσιών, οι διευθυνταί των τραπεζών και πολύς κόσμος. Μετά την δοξολογίαν εγένετο δεξίωσις εις το Δημαρχιακόν κατάστημα».
Είκοσι ημέρες μετά την εξορία του Μητροπολίτη Βασίλειου, ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης «ανακάλυψε» τη διάθεση χρηματικού ποσού από τον Γενικό Διοικητή Κρήτης Εμμανουήλ Λουλακάκη στον Μητροπολίτη, για την διανομή του στους πάσχοντες. Ο Πασσαδάκης, με εμπιστευτική επιστολή στις 14 Απριλίου 1942 στον Τοποτηρητή της Μητρόπολης Αρχιμανδρίτη Ευγένιο Ψαλλιδάκη, ζητά απάντηση αν το χρηματικό ποσόν έπρεπε να διανεμηθεί από τον Βασίλειο ή από την Επιτροπή Κοινωνικής Πρόνοιας. Ο Πασσαδάκης προσφωνεί στο έγγραφο τον Βασίλειο «Σεβασμιώτατοª, αποκαλύπτοντας το πραγματικό του πρόσωπο. Για τον Πασσαδάκη, ο Μητροπολίτης δεν μπορούσε κατά την κρίση του να μοιράσει το ποσόν, αλλά έπρεπε να μοιραστεί μέσω επιτροπής, για να ικανοποιηθούν ημέτεροι φίλοι του, λαμβάνοντας ανάλογο μέρισμα. Το έγγραφο του Πασσαδάκη αναφέρει:
´ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, αριθ. πρωτ. 285, 14 Απριλίου 1942
Εμπιστευτικόν, Επείγον, Διεκπεραιώθην εμπιστευτικώς
ΠΡΟΣ
Τον Τοποτηρητήν Ιεράς Μητροπόλεως
Ενταύθα
Προκειμένου να αναφέρωμεν εις προϊσταμένην αρχήν παρακαλούμεν όπως χορηγήσητε ημίν τας κάτωθι πληροφορίας.
1) Ποίον ακριβώς χρηματικόν ποσόν και πότε ετέθη τούτο υπό του Γενικού Διοικητού Κρήτης κ. Λουλακάκη εις την διάθεσιν του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κρήτης Βασιλείου;
2) Ο κ. Γενικός Διοικητής έθεσεν το ποσόν τούτο εις την διάθεσιν του Σεβασμιωτάτου δια να το διανείμη δια της Επιτροπής Κοινωνικής Προνοίας ή του έδωκεν άδεια να το διανείμη μόνος του κατά την κρίσιν του άνευ γνώσεως της Νομαρχίας και της Επιτροπής Κοινωνικής προνοίας;
Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ
Ιωάννης Πασσαδάκης.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος