Τον Οκτώβριο του 1944, μετά την αποχώρηση των Γερμανών από τους νομούς Λασιθίου, Ηρακλείου, Ρεθύμνου και τη σύμπτυξή τους στην «Οχυρά Θέση Χανίων», συνέβησαν πολλά δραματικά γεγονότα.
Πολλά απ’αυτά οφείλονταν στις εκρήξεις των πυρομαχικών που διάσπαρτα είχαν εγκαταλείψει οι κατακτητές στις πόλεις, την ενδοχώρα και στις παραλίες της Κρήτης.
Υπήρξαν πολλοί θάνατοι αλλά και τραυματισμοί, κυρίως στους άντρες της αντίστασης που μετείχαν στις ομάδες συγκέντρωσης των ναρκών.
…πιστός εις το καθήκον του προς την πατρίδα, εις την εξανθρωπιστικήν προσπάθειαν της απαλλαγής του πληθυσμού της πόλεώς μας από τον ύπουλο θάνατο των ναρκών που άφησαν πίσω τους οι γερμανοί, εύρεν τον θάνατον εκ τούτων ο στρατιώτης της Αγγλικής υπηρεσίας Χαράλαμπος Μαθιουδάκης εκ Λούτρας Ρεθύμνης…
(εφημερίδα ΝΙΚΗ, 4 Νοεμβρίου 1944).
Θύματα ήταν και μικρά παιδιά. Η άγνοια του κινδύνου και η ενασχόληση των παιδιών με τα εκρηκτικά, οδηγούσε σε θανάτους και ακρωτηριασμούς. Την περίοδο της απελευθέρωσης, (Οκτώβρης 1944-Μάιος 1945), αλλά και κατά τη διάρκεια της κατοχής 1941-1945, υπήρξαν πολλοί θάνατοι παιδιών από εκρήξεις πυρομαχικών που τα ίδια κρατούσαν στα χέρια τους, μη γνωρίζοντας την επικινδυνότητά τους.
Ένα τέτοιο τραγικό ατύχημα συνέβη στο χωριό Γεράκι Πεδιάδος, όταν τρία αδέρφια, ο Γιάννης η Αικατερίνη και ο Κωστής Κουρλετάκης, σκοτώνονται από έκρηξη βλήματος όλμου που είχε στα χέρια του ο Γιάννης Κουρλετάκης.
Οι τραυματισμοί των ανταρτών, των πολιτών και των παιδιών ήταν καθημερινοί και σε μεγάλο αριθμό.
Ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς, για την περίθαλψη αυτών των τραυματιών, αποφάσισε και ίδρυσε προσωρινά στην Οφθαλμολογική κλινική Φωτάκη, που είχε σταματήσει τη λειτουργία της, μικρό νοσοκομείο με την επωνυμία «Νοσοκομείο του Αντάρτη» στην οδό Μονής Καρδιωτίσσης, αριθμός 40, της πόλης του Ηρακλείου.
Τοποθέτησε Διοικούσα Επιτροπή από τις:
α) Ειρήνη Εμμανουήλ Μπαντουβά, σύζυγό του
β) Ζωή Χρήστου Μπαντουβά, δασκάλα και
γ) Γεωργία Γεωργίου Βασιλάκη, δασκάλα.
Την περισυλλογή του πολεμικού υλικού που είχαν εγκαταλείψει οι γερμανοί, ανέλαβε στη συνέχεια ο Ελληνικός στρατός και έτσι, την άνοιξη του 1945, σταμάτησε τη λειτουργία του το «Νοσοκομείο του Αντάρτη». Το νοσοκομείο στήριξαν και βοήθησαν με προϊόντα οι Κοινότητες του νομού Ηρακλείου καθώς και πολλοί κάτοικοι:
«…η Διοικούσα Επιτροπή του Νοσοκομείου του Αντάρτου απαρτιζομένη εκ των Ειρήνης Ε. Μπαντουβά, Ζωής Χρ. Μπαντουβά και Γεωργίας Γ. Βασιλάκη ευχαριστεί θερμότατα την ερανικήν επιτροπήν και τους κατοίκους της κοινότητος Νιπηδητού δια τα κάτωθι είδη άτινα προσέφερον δια την ανακούφισιν των ασθενών και τραυματιών ανταρτών. Έλαιον οκάδας 61, κρόμμυα οκαδ. 50, όσπρια οκ. 5 και λαχανικά οκ. 15…».1
«…ευχαριστούμεν θερμώς τα κάτωθι χωρία δια τα είδη τα οποία ευχαρίστως μας προσέφερον δια το Νοσοκομείον του Αντάρτου.
Δαφνές 26 κοτόπουλα, 1 διάνο, 30 αυγά.
Ζαρός 144 οκάδες πατάτες, 111 αυγά και 32 κοτόπουλα.
Γέργερη 14 οκάδες πατάτες, 90 αυγά, 7 κοτόπουλα και 1 κεφάλι τυρί.
Βενεράτο 36 κοτόπουλα.
Νίβρυτος 6 κοτόπουλα, 40 αυγά, 18 ½ οκ. Πατάτες και κρεμμύδια.
Αγ. Βαρβάρα 120 οκ. λάχανα, 60 οκ. πράσσα, 90 αυγά,105 οκ. πατάτες και 15οκ. κρεμμύδια.
Μεγάλη Βρύση 19 κοτόπουλα, 82 αυγά
Αρκαλοχώρι 40 οκ. πατάτες, 15 οκ. κρεμμύδια, 21 κοτόπουλα, 70 αυγά.
Ιερά Μονή Παλιανής, 7 κοτόπουλα…».2
«…η κάτωθι υπογεγραμμένη Επιτροπή ευχαριστεί θερμότατα τον κ. Αριστοτέλην Γραμματικάκην δια την διάθεσιν 100 οκάδων σάπωνος υπέρ του Νοσοκομείου του Αντάρτου. Η πατριωτική και ιερά αύτη πράξις του περιποιεί τω όντι μεγάλην τιμήν δι’ αυτόν και έπαινον καθ’ ότι ανακουφίζει τους στυλοβάτας της ελευθερίας της Πατρίδος μας…».3
«…ευχαριστούμεν θερμώς τον κ. Θεοχάρη Χ. Παπαδάκη δια την ευγενή του χειρονομία να προσφέρη 100 οκάδες ρεβύθια δια το Νοσοκομείον του Αντάρτου…».4
Στις εφημερίδες της εποχής, πολλές φορές οι αντάρτες και οι πολίτες που θεραπεύονταν στο «Νοσοκομείο του Αντάρτη», έστελναν ευχαριστίες προς τους γιατρούς, τις νοσοκόμες, το προσωπικό και τη Διοικούσα Επιτροπή, όπως το παρακάτω:
«…καθήκον μου επιβεβλημένον θεωρώ να ευχαριστήσω και δημοσία τον χειρούργον ιατρόν κ. Ευάγγελον Χατζάκην δια της ιατρικής ικανότητος του οποίου, εσώθη εκ βεβαίου ακρωτηριασμού το πόδι μου. Τοιούτοι επιστήμονες τιμούν πράγματι την κοινωνίαν την οποίαν υπηρετούν. Ομοίως ευχαριστώ τους κ. κ. Ζωήν Χρηστ. Μπαντουβά, Ειρήνην Εμμ. Μπαντουβά, κ. Γεώργιον Γερ. Βασιλάκην και δίδα Μαρίνα Αγιομυργιανάκη δια το ενδιαφέρον το οποίον εξεδήλωσαν και τις φροντίδες με τις οποίες με περιέβαλον καθ’ όλην την διάρκειαν της ασθενείας μου…».5
Για το Νοσοκομείο του Αντάρτη, η κ. Ρένα Μελά Μπανουβά καταθέτει:
«…οι γερμανοί κατά την αποχώρησή τους από τους τρεις νομούς της Κρήτης και τη συγκέντρωσή τους στα Χανιά, είχαν εγκαταλείψει πολεμικό υλικό και είχαν ναρκοθετήσει πολλές περιοχές με συνεπεία, όταν οι αντάρτες πήγαιναν να περισυλλέξουν το υλικό αυτό, να τραυματίζονται ή να ακρωτηριάζονται ή και να σκοτώνονται ακόμα, από τις διάφορες εκρήξεις.
Πολλοί άμαχοι επίσης πήγαιναν, χωρίς να γνωρίζουν τις διαδικασίες, και έπαιρναν τις μεγάλες οβίδες που περιείχαν μπαρούτι σε μορφή μακαρονιού. Αφού τις άδειαζαν, τις σφυρηλατούσαν και έκαναν περίτεχνα ανθοδοχεία για ενθύμιο ή και για πώληση. Έπαιρναν βέβαια και το μπαρούτι και το πουλούσαν, γιατί είχε μεγάλη ζήτηση. Μη γνωρίζοντας όμως τον τρόπο απενεργοποίησης των οβίδων, πολλές φορές γίνονταν εκρήξεις, με δυσάρεστα αποτελέσματα.
Την εποχή εκείνη, (τέλος Σεπτεμβρίου – αρχές Οκτωβρίου 1944), οι γερμανοί αποσύρονταν σιγά –σιγά προς το Ηράκλειο κι εμείς, (οι οικογένειες των Μπαντουβάδων), ξεκινήσαμε από τη Μαχαιρά με τους αντάρτες και τον Καπετάν Γιάννη Μπαντουβά επικεφαλής και προχωρούσαμε στο κατόπιν τους με τον ίδιο ρυθμό. Στο Χουδέτσι σταματήσαμε για λίγο.
Οι οικογένειες φιλοξενηθήκαμε στο σπίτι του Ρούσου Κυπριωτάκη. Εκεί διατέθηκε και κάποιο άλλο σπίτι που έγινε κινητό χειρουργείο, επειδή δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθούν οι τραυματίες στο Ηράκλειο. Σ’αυτό το κινητό χειρουργείο, έφερναν τους τραυματίες που προανέφερα και ερχόντανε από το Ηράκλειο ο γιατρός Χατζάκης Ευάγγελος, και χειρουργούσε καθημερινά.
Θυμούμαι το γιατρό Χατζάκη, με τον τραυματία ξαπλωμένο μπροστά στην πόρτα του οικήματος, (για να έχει φως), να πριονίζει χέρια και πόδια αδιάκοπα, με λόγο χλωροφόρμιο στη μύτη του αρρώστου. Πολλές ήταν οι φορές που τον βοηθούσαν σ’αυτό η γυναίκα ή η αδερφή του χειρουργούμενου.
Ο πατέρας μου Καπετάν Χρήστος Μπαντουβάς και ο θείος μου Καπετάν Μανόλης Γ. Μπαντουβάς, ήρθαν 9 Οκτωβρίου 1944 από τη Μέση Ανατολή, όπου βρίσκονταν από ένα έτος περίπου και μετά από τη μάχη στην Κάτω Σύμη Βιάννου εναντίον των γερμανών.
Στις 10 Οκτωβρίου 1944, μπήκαμε στο Ηράκλειο και ο κόσμος που είχε πλημμυρίσει τους δρόμους μας ζητωκραύγαζε και μας έραινε με λουλούδια. Μετά από μία ή δύο ημέρες, που είχε μεσολαβήσει και η υπόθεση του αδικοχαμένου Αναστάση Μπουτζαλή, ανέκυψε σοβαρό πρόβλημα με τους αντάρτες που τραυματίζονταν καθημερινά.
Το Πανάνειο Νοσοκομείο δεν επαρκούσε και τότε ο Αρχηγός της Εθνικής Αντίστασης Κρήτης Καπετάν Μανόλης Γ. Μπαντουβάς και οι άλλοι Καπεταναίοι, (της Ε.Ο.Κ.), αποφάσισαν να δημιουργήσουν όσο μπορούσαν πιο γρήγορα ένα νοσοκομείο για την περιθάλψει των αγωνιστών της Αντίστασης.
Σαν τέτοιο κρίθηκε κατάλληλο το κτήριο της Οφθαλμολογικής Κλινικής Φωτάκη στην οδό Μονής Καρδιωτίσσης αριθμός 40, που διατηρείται και σήμερα, όπως ακριβώς ήταν την εποχή εκείνη. Ο οφθαλμίατρος Φωτάκης, που ήταν κορυφαίος γιατρός στην εποχή του, είχε σταματήσει να εργάζεται και η κλινική ήταν κατάλληλα εξοπλισμένη με κρεβάτια και ιματισμό, και είχε αίθουσα χειρουργείου που χρησιμοποιούσε, για τις επεμβάσεις στους ασθενείς του.
Το κτήριο, γωνιακό, είχε δύο ορόφους και υπόγειο και δύο εισόδους που εξυπηρετούσαν πολύ, γιατί από την κυρία είσοδο διακομίζονταν οι τραυματίες και από την πίσω είσοδο εξυπηρετούντα οι λειτουργικές ανάγκες του νεοσύστατου νοσοκομείου, με έξοδο στην οδό Τομπάζη.
Οι γιατροί Ευάγγελος Χατζάκης και Στυλιανός Γιαμαλάκης εργάζονταν καθημερινά στο «Νοσοκομείο του Αντάρτη» και χειρουργούσαν αφιλοκερδώς.
Στο νοσοκομείο αυτό, ο αρχίατρος Οικονομίδης ήταν Διευθυντής και Προϊσταμένη η αδερφή της μητέρας μου, Μαρίνα Ι. Αγιομυργιανάκη, που είχε εκπαιδευτεί νοσοκόμα στο Πανάνειο Νοσοκομείο, μαζί με άλλες Ηρακλειώτισσες, για τις ανάγκες του πολέμου του 1940. Και αυτές εργάστηκαν αφιλοκερδώς.
Άλλοι γιατροί που βοηθούσαν επίσης αφιλοκερδώς, ήταν ο Κ. Κουβίδης, ο Κριτσωτάκης, ο Βογιατζάκης, ο Λιναρδάκης, ο Μηλιαράς του Πανανείου. Νοσοκόμους είχε δύο, το Χριστόφορο Πολυζωάκη, που ήταν κι αυτός αντάρτης από τις Αγιές Παρασκιές, ένα πολύ πρόσχαρό παιδί πάντα πρόθυμο να προσφέρει ό,τι μπορούσε καθώς και το Βασίλη, που δεν θυμούμαι το επίθετό του, επαγγελματίας νοσοκόμος. Είχε επίσης μαγείρισσα και 2-3 άτομα βοηθητικό προσωπικό στην κουζίνα, αλλά δε γνωρίζω αν εργάζονταν αφιλοκερδώς ή επ’αμοιβή.
Στην πρόσοψη του κτηρίου υπήρχε η επιγραφή «Νοσοκομείο του Αντάρτη» και η τροφοδοσία των ασθενών στηρίχτηκε από τις προσφορές των εμπόρων τροφίμων και λαχανικών του Ηρακλείου, οι οποίοι προσέφεραν με μεγάλη προθυμία. Επίσης πολλοί Πρόεδροι Κοινοτήτων, έστελναν κατά καιρούς διάφορα είδη τροφίμων, (κοτόπουλα και λαχανικά). Η έξοδος από τη γερμανική κατοχή και η απελευθέρωση, είχε δημιουργήσει στον κόσμο ένα κλίμα ευφορίας και μια μεγάλη διάθεση προσφοράς και βοήθειας.
Το «Νοσοκομείο του Αντάρτη» λειτούργησε εντατικά για αρκετό καιρό και εξυπηρέτησε έκτακτες, σοβαρές ανάγκες, σε μια πολύ δύσκολη εποχή. Όταν, αργότερα, ο στρατός ανέλαβε την συστηματική περισυλλογή του πολεμικού υλικού και την εκκαθάριση του τόπου από τις νάρκες, εξέλειπε και ο ρόλος και ο σκοπός του Νοσοκομείου, το οποίο έπαψε να λειτουργεί, αφού εξεπλήρωσε το στόχο του…»6.
1 Εφημερίδα «Νίκη», 13 Δεκεμβρίου 1944
2 Εφημερίδα «Νίκη», 28 Οκτωβρίου 1944
3Εφημερίδα «Νίκη», 31 Οκτωβρίου 1944
4 Εφημερίδα «Νίκη», 3 Νοεμβρίου 1944
5 Εφημερίδα «Νίκη», 13 Οκτωβρίου 1944. Ο ευχαριστών Γεώργ. Κριτσωτάκης και δι’ αυτού ολόκληρος η Κοινότης Παρτήρων
6 Χειρόγραφο σημείωμα Ρένας Μελά Μπαντουβά, Ηράκλειο, 18 Μαρτίου 2013.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος