Είναι γνωστό ότι το σύνολο των οχυρωματικών έργων της Κρήτης την περίοδο 1941-1944, εκτελέστηκε από τους εργάτες καταναγκαστικής εργασίας. Κάθε Κοινότητα, σύμφωνα με τον αριθμό των κατοίκων της, έστελνε ανά δεκαπέντε ημέρες τον απαραίτητο αριθμό εργατών (με αναλογία 1 προς 10) στα έργα των κατοχικών δυνάμεων. Για τη σύνταξη των καταλόγων, οι Γερμανοί αξιωματούχοι κατέστησαν υπευθύνους τους Προέδρους των Κοινοτήτων.
Ο Γερμανός Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» Μπρούνο Μπρώυερ, όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του, σύστησε Επιτροπή με την ονομασία Επιτροπή Υποχρεωτικής Εργασίας (ΕΥΕ). Αποτελούνταν από τέσσερα μέλη, τον Πρόεδρο και τον Αντιπρόεδρο κάθε Κοινότητας, τον ιερέα και τον δάσκαλο του χωριού. Αν υπήρχαν περισσότεροι δάσκαλοι στο χωριό, μέλος της Επιτροπής ορίζονταν ο αρχαιότερος. Οι αρχές κατοχής δημιούργησαν την παραπάνω επιτροπή δύο χρόνια μετά την κατάληψη της Κρήτης, επειδή πολλοί Κρητικοί αδιαφορώντας για τις σκληρές επιπτώσεις δεν προσέρχονταν στην καταναγκαστική εργασία, με αποτέλεσμα τα οχυρωματικά έργα των Γερμανών να μην προχωρούν με το ρυθμό που οι ίδιοι ανέμεναν. Η εγκύκλιος του Νομάρχη Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκη ανέφερε τα εξής:
«…συνιστώμεν εις την έδραν εκάστης κοινότητος, τετραμελή Επιτροπήν, υπό το όνομα «Επιτροπή Υποχρεωτικής Εργασίας», αποτελουμένην εκ του Προέδρου της Κοινότητος, του Ιερέως, του διδασκάλου (επί πολλών διδασκάλων, ο αρχαιότερος) και του Αντιπροέδρου της Κοινότητος. Η ως άνω Επιτροπή, μερίμνη και ευθύνη του Προέδρου της Κοινότητος, θα συνέλθη άμα τη λήψει της παρούσης εις συνεδρίασιν εις το Κοινοτικόν Κατάστημα και θα προβή κατά πλειοψηφίαν εις τον καταρτισμόν καταλόγου υποχρέων δια προσωπικήν εργασίαν, βάσει των μέχρι σήμερον οδηγιών εκ μέρους της Νομαρχίας και των γερμανικών Αρχών και υπό πνεύμα απολύτου δικαιοσύνης και αμεροληψίας, συντασσομένου σχετικού πρακτικού.
Ο κατάλογος ούτος, φέρων το όνομα «Φάλαγξ Εργασίας της Κοινότητος….», θα συνταχθή εις τριπλούν και θα υποβληθούν και τα τρία αντίτυπα εις την Νομαρχίαν προς επικύρωσιν, μεθ’ ο το εν επιστραφήσεται εις την Κοινότητα, το δεύτερον θα παραμείνη παρ’ ημίν και το τρίτον θα υποβληθή παρ’ ημών εις το γερμανικόν Φρουραρχείον.
Μόνον επί τη βάσει του καταλόγου τούτου θα γίνεται υφ’ όλης της ως άνω «Επιτροπής Υποχρεωτικής Εργασίας» η διάθεσις των εργατικών χειρών, εις τας γερμανικάς Υπηρεσίας, βάσει σειράς τηρουμένης απαρεγκλίτως.
Η υπό της 4μελούς Επιτροπής, παράλειψις εγγραφής υποχρέου ή η εγγραφή μη υποχρέου εις τον κατάλογον Εργασίας, θέλει επισύρει αυστηράν τιμωρίαν απάντων των μελών, και αν διαπιστωθή, ότι έλαβε χώραν ιδιοτέλεια, θα παραπέμψωμεν ολόκληρον την Επιτροπήν Δημοσίας Ασφαλείας δι’ εκτόπισιν.
Μετά την ηφ’ ημών επικύρωσιν του καταλόγου, ούτος εκτίθεται αμέσως μερίμνη του Προέδρου της Κοινότητος εις το Κοινοτικόν κατάστημα, προς γνώσιν των κατοίκων, οίτινες έχουν το δικαίωμα ίνα υποβάλλουν δια του Προέδρου της Κοινότητος ένστασιν ενώπιον ημών εντός δεκαημέρου προθεσμίας από της εκθέσεως, αποφαινομένων τελεσιδίκως. Η υποβολή της ενστάσεως δεν αναστέλλει την εκτέλεσιν του καταλόγου υποχρέων προς εργασίαν…»1.
Ο αρθρογράφος της φιλογερμανικής εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ», σε πρωτοσέλιδο άρθρο του, επικροτεί τη σύσταση των Επιτροπών καταναγκαστικής εργασίας. Τονίζει ότι για τη σύσταση των καταλόγων, τα μέλη της Επιτροπής πρέπει να διαπνέονται από αίσθημα δικαιοσύνης και αμεροληψίας. Οι αδικίες που αναφέρεται, αφορούν κατοίκους χωριών, που μόνιμα οι Πρόεδροι των Κοινοτήτων έστελναν στα οχυρωματικά έργα. Τέλος υπενθυμίζει (απειλώντας) ότι παραμέληση καθηκόντων συστάσεως καταλόγων υποχρεωτικής εργασίας από τα μέλη της Επιτροπής, επιφέρει αυστηρή τιμωρία. Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου του, παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο του αρθρογράφου:
«Επικροτούμεν απολύτως την απόφασιν του κ. Νομάρχου ην εδημοσιεύσαμεν προχθές περί συστάσεως εις εκάστην Κοινότητα τετραμελούς Επιτροπής ήτις θα καταρτίζη τους καταλόγους των υποχρέων προς υποχρεωτικήν εργασίαν, εν πνεύματι δικαιοσύνης και αμεροληψίας. Αι επιτροπαί αύται, τελούσαι υπό τον άμεσον έλεγχον και την εποπτείαν της Διοικητικής αρχής, πρόκειται να επιτελέσουν έργον σημαντικόν και να άρουν διαφόρους αδικίας αίτινες εγένοντο μέχρι τούδε εις διαφόρους Κοινότητας εις βάρος διαφόρων πολιτών επί του ζητήματος τούτου. Ας προσέξουν λοιπόν αι νέαι αυταί επιτροπαί εν τη εκτελέσει των καθηκόντων των, διότι αι ευθύναι των εν προκειμένω ά μας ετονίσθη θα είναι μεγάλαι»2.
Το Αρκαλοχώρι, μια μεγάλη κωμόπολη της ενδοχώρας του Ηρακλείου, σύμφωνα με την απογραφή που διενήργησαν οι εκπαιδευτικοί του νομού το 1942, είχε 2.297 κατοίκους.
Στα οχυρωματικά έργα, ήταν υποχρεωμένοι να παρουσιάζονται καθημερινά 230 πολίτες του Αρκαλοχωρίου.
Οι περισσότεροι στέλνονταν από τον τοπικό Φρούραρχο Αρκαλοχωρίου στα έργα του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου.
Επειδή οι άντρες έπρεπε να φροντίσουν την καθημερινότητα της οικογένειάς τους, πολλές φορές αναγκάζονταν να στέλνουν τα παιδιά τους (ηλικίας 13-16 ετών), στη θέση τους.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την παρέμβαση του Γερμανού Φρουράρχου Ηρακλείου. Με έγγραφό του στον Νομάρχη Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκη, προειδοποιεί την Κοινότητα Αρκαλοχωρίου με κυρώσεις.
«Ηράκλειο 14/5/43
Τελευταίως η Κοινότης Αρκαλοχωρίου αντί να στέλνη ικανούς εργάτας εις την εργασίαν εις ην έχει διαταχθή, αποστέλλει παιδιά. Την Κοινότητα όθεν δέον να ειδοποιήσετε ότι εις το μέλλον πρέπει να διαθέτη μόνον ικανούς εργάτας ηλικίας 16-55 ετών. Εάν η Κοινότης δεν ανταποκριθή εις την υποχρέωσίν της ταύτην, τότε θα συλληφθούν οι εργάται και θα οδηγηθούν αναγκαστικώς εις το στρατόπεδον συγκεντρώσεως. Ο εκεί Σταθμός της Χωροφυλακής πρέπει να ειδοποιηθή σχετικώς ίνα επιβλέπει κατά την αποστολήν των εργατών
Ο Φρούραρχος».
Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Αρκαλοχωρίου Νικόλαος Μαχαιριανάκης ενημερώθηκε από τον Νομάρχη για τις απειλές του Φρουράρχου Ηρακλείου σχετικά με την καταναγκαστική εργασία των κατοίκων της Κοινότητάς του στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου και απάντησε αναφέροντας τα παρακάτω:
«Αρκαλοχώρι τη 22 Μαΐου 1943
Προς Την Σεβαστήν Νομαρχίαν Ηρακλείου, Κύριε Νομάρχα
Ευσεβάστως αναφέρω υμίν εις εκτέλεσιν της υπ’αριθμ. 262/17.5.43 υμετέρας διαταγής ότι εις το Αεροδρόμιον Καστελλίου αποστέλλομεν πάντοτε ικανούς εργάτας ηλικίας 16-55 ετών ως ο νόμος ορίζει, ως εμφαίνηται και εκ των υποβαλομένων εις την ως άνω υπηρεσίαν ονομαστικών καταστάσεων αυτών. Ενίοτε όμως συμβαίνει να ασθενήση μέλος της οικογενείας τινός ή άλλου η οικογένεια να στερηθή άρτου και εν αγνοία ημών αφήνωσιν ούτοι ως αντικαταστάτες την επί τινάς ημέρες μικροτέρους υιούς ή αδελφούς των, αμέσως δε μετά το πέρας της ως άνω ανάγκης επανέρχονται ούτοι και συνεχίζωσιν την εργασίαν των.
Παρακαλούμεν όθεν υμάς κ. Νομάρχα, όπως ευαρεστηθήτε και καταστήσετε γνωστόν εις τον Αξιότιμιον κ. Φρούραρχον, ότι η παρουσιαζομένη ενίοτε εν αγνοία μας ανωμαλία εις το ζήτημα τούτο δεν οφείλεται εις απειθαρχίαν των εργατών αλλά εις λόγους ανωτέρας ανάγκης
Ο Πρόεδρος της Κοινότητος
Ν. Μαχαιριανάκης».
Οι ανάγκες ύδρευσης του Αρκαλοχωρίου, από το 1941 ως το πρώτο τετράμηνο του 1944, εξυπηρετούνταν από το χωριό Μηλιαρίσι. Υπήρξε μεγάλη ανάγκη ανόρυξης ενός πηγαδιού που θα ύδρευε το Αρκαλοχώρι αλλά και τον γερμανικό λόχο που είχε ως έδρα το χωριό. Το πηγάδι ανοίχτηκε με τις δεκαπενταμερίες των κατοίκων.
Τον Μάιο του 1944, πέντε έγγραφα της γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, αναφέρονται στην ανόρυξη του πηγαδιού του Αρκαλοχωρίου και είναι τα εξής:
Α. «Φρουραρχείον Αρκαλοχωρίου τη 25/4/44
Προς το Φρουραρχείο Ηρακλείου
Αφορά: ύδρευσιν
Καθώς δηλοί ο ενταύθα Δήμαρχος και όπως αντελήφθημεν και ημείς, η ύδρευσις ενταύθα κατά τους θερινούς μήνας θα είναι πολύ δύσκολος. Δια τον λόχον θα ήτο μεγάλη δυσχέρεια να πηγαίνη να πέρνη νερό δια την χρήσιν του από 3 χιλιόμετρα μακρυά.
Τούτου ένεκεν παρακαλεί ο Λόχος όπως ενεργήσετε να ορυχθή εις το Αρκαλοχώρι ένα πηγάδι. Εκτός από το γεωτρύπανον δύναται οι δια την εργασίαν απαιτούμενοι εργάται να διατεθούν από την Κοινότητα
25.4.1944 Υπογραφή».
Το έγγραφο υπογράφει ο Φρούραρχος Αρκαλοχωρίου έχοντας τον βαθμό του Λοχαγού. Στέλνεται προς Την Kreiskommandantur Ηρακλείου και αναφέρεται στη δυσκολία των Γερμανών στρατιωτών που βρίσκονται στο Αρκαλοχώρι να εφοδιάζονται με νερό. Το νερό το κουβαλούσαν με υδροφόρες από απόσταση τριών χιλιομέτρων από το χωριό Μηλιαρίσι.
Και οι κάτοικοι του Αρκαλοχωρίου έπαιρναν νερό από το Μηλιαρίσι, το οποίο κατέληγε με σωλήνες σε δεξαμενή εντός του χωριού. Ο Γερμανός Λοχαγός αναφέρεται στην εισήγηση του προέδρου της Κοινότητας για ένα δύσκολο καλοκαίρι και εισηγείται στον Φρούραρχο Ηρακλείου να επιτρέψει την ανόρυξη ενός πηγαδιού μέσα στο χωριό. Του επισημαίνει ότι εργάτες για την ανόρυξη θα διαθέσει ο Πρόεδρος Αρκαλοχωρίου Νικόλαος Μαχαιριανάκης.
Ο γερμανικός στρατός του Αρκαλοχωρίου τους μήνες Απρίλιο, Μάιο, Ιούνιο και Ιούλιο 1944, ανέρχονταν στη δύναμη ενός Λόχου, των 200 περίπου ανδρών.
Β. «Φρουραρχείον Ηρακλείου τη 28-4-44
Διαβιβάζεται το πρωτότυπον εις την Νομαρχίαν δια τας περαιτέρω ενεργείας. Η αρμοδία τεχνική υπηρεσία δέον να ειδοποιηθή αμέσως να αρχίση τας προκαταρκτικάς εργασίας. Περί των ενεργειών σας δέον να μας ενημερώσετε
Ο Φρούραρχος».
Ο Φρούραρχος Ηρακλείου διαβιβάζει την αίτηση του Φρουράρχου Αρκαλοχωρίου στη Νομαρχία Ηρακλείου με την εντολή να αρχίσει άμεσα το έργο της ανόρυξης του πηγαδιού στο Αρκαλοχώρι. Ως Φρούραρχος Ηρακλείου, υπογράφει ο Λοχαγός Πεζικού Brand.
Γ. «Ηράκλειον 11.5.44
Αφορά: ύδρευσιν της Κοινότητος Αρκαλοχωρίου. Έγγραφόν μας από 28.4.
Η αναφορά σας περί του τι ενεργήσετε εν τω μεταξύ δια την ύδρευσιν του Αρκαλοχωρίου, καθυστερεί ακόμη. Το Φρουραρχείον υποδεικνύει ότι η υπόθεσις αύτη δεν επιδέχεται αναβολήν, διότι άλλως απειλείται ο δι’ύδατος εφοδιασμός του Στρατού
Ο Φρούραρχος».
Ο Φρούραρχος Ηρακλείου Λοχαγός Brand, απευθύνεται οργισμένα στον Νομάρχη Ηρακλείου και του ανακοινώνει ότι καθυστερεί να αναφέρει τις ενέργειές του για την ανόρυξη του πηγαδιού στο Αρκαλοχώρι. Του υπενθυμίζει ότι στην περίπτωση του πηγαδιού, δεν δικαιολογείται αναβολή, γιατί με το πηγάδι εξυπηρετούνται τα συμφέροντα του γερμανικού στρατού στο Αρκαλοχώρι.
Δ. «Ηράκλειον 12/5/44
Φρουραρχείον ενταύθα
Αφορά: ύδρευσιν κοινότητος Αρκαλοχωρίου
Έχομεν την τιμήν εις απάντησιν των από 28/4 και 11/5/44 εγγράφων σας, να γνωρίσωμεν υμίν ότι διετάξαμεν τον πρόεδρον της κοινότητος ίνα διαθέση τους απαιτουμένους εργάτας δια την ανόρυξη του φρέατος, χρησιμοποιών και τον εις την κοινότητα ειδικόν εμπειροτέχνην υδρονόμον, δια να υποδείξη το κατάλληλον μέρος και αφού συνεννοηθή πρώτον μετά του τοπικού φρουράρχου, τον οποίον και θα παρακαλέση δια την τυχόν ανάγκην χορηγήσεως εκρηκτικών υλών δια τον εκβραχισμόν.
Η Ελληνική υπηρεσία στερείται γεωτρύπανου και συνεπώς εάν χρειασθούν μηχανικά μέσα δέον να χορηγηθούν παρά του τοπικού Φρουράρχου.
Ο Νομάρχης».
Το έγγραφο υπογράφει ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης. Απευθύνεται στον Φρούραρχο Ηρακλείου Λοχαγό Brand και του ανακοινώνει ότι διέταξε τον Πρόεδρο της Κοινότητας Αρκαλοχωρίου Νικόλαο Μαχαιριανάκη να διαθέσει τους εργάτες για την ανόρυξη. Συνιστά στον Πρόεδρο να συνεννοηθεί με τον εμπειροτέχνη υδρονόμο, για να του υποδείξει το κατάλληλο μέρος. Επίσης να συνεννοηθεί με τον Φρούραρχο Αρκαλοχωρίου για να χορηγήσει εκρηκτικά στους εργάτες και μηχανήματα (γεωτρύπανο κλπ.).
Ε. Ηράκλειον 12/5/44
Πρόεδρον Κοινότητος εις Αρκαλοχώρι
Το γερμανικόν Φρουραρχείον Ηρακλείου παρακάλεσεν την Νομαρχίαν όπως συντονισθούν αι ενέργειαι δια την ανόρυξιν φρέατος εντός της κοινότητος Αρκαλοχωρίου – προς ύδρευσιν του πληθυσμού και της εκεί γερμανικής μονάδος.
Επειδή η Ελληνική υπηρεσία στερείται γεωτρυπάνου συνενοήθημεν με το γερμανικόν Φρουραρχείον Ηρακλείου το οποίον μας έδωσεν την πληροφορίαν ότι η ανόρυξις του φρέατος είναι ζήτημα συνεννοήσεως του προέδρου της κοινότητος και του τοπικού Φρουράρχου.
Κατόπιν τούτου ν’αρχίσητε δι’εργατών της κοινότητός σας την ανόρυξιν του φρέατος εις το μέρος ένθα σας υπέδειξεν ο ειδικός εμπειροτέχνης συνεννοούμενος προηγουμένως και μετά του τοπικού Φρουράρχου, δια την τυχόν χορήγησιν εκρηκτικών υλών δια τον εκβραχισμόν κλπ.
Η συνεννόησις μετά του τοπικού Φρουράρχου και η εκτέλεσις δέον να γίνη το ταχύτερον κατόπιν επιθυμίας του γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου.
Ο Νομάρχης».
Το έγγραφο υπογράφει ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης. Απευθύνεται στον Πρόεδρο της Κοινότητας Αρκαλοχωρίου Νικόλαο Μαχαιριανάκη. Ο Νομάρχης επισημαίνει την πρόθεση του γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου για την ταχύτερη ανόρυξη του πηγαδιού στο Αρκαλοχώρι και τον παρακαλεί να συνεννοηθεί με τον Φρούραρχο Αρκαλοχωρίου για να συντονίσουν τις ενέργειές τους.
Τελικά το πηγάδι κατασκευάστηκε εντός του χωριού στη θέση Πετράδες και σε βάθος 20 μέτρων. Το χωράφι που ανοίχτηκε το πηγάδι επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και ανήκε στο Βασίλη Γκεγκέρογλου (η οικογένειά του μετανάστευσε μετά την Κατοχή και παραμένει μέχρι σήμερα στην Αυστραλία). Το πηγάδι υπάρχει και σήμερα στο Αρκαλοχώρι και βρίσκεται σκεπασμένο για λόγους ασφαλείας. Πάνω από το πηγάδι έχει χτιστεί από τότε ένα μικρό κατάλυμα διαστάσεων 4Χ3 μ. Διακρίνονται μέρη των μηχανισμών που χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς για την άντληση του νερού. Επειδή το βάθος ήταν μεγάλο, οι Γερμανοί αντλούσαν το νερό με συστήματα τροχαλιών.
1 Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 28 Μαρτίου 1943
2 Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 1 Απριλίου 1943
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος