Το χωριό Καρδουλιανώ είναι οικισμός της Κοινότητας Καστελλίου Πεδιάδος, νομού Ηρακλείου, κάτοικοι (1981) 100, υψόμετρο 330 μέτρα. Βρίσκεται στο 35.1 χλμ. του δρόμου προς Καστέλλι απ’ όπου απέχει 1 χλμ. Το όνομα του οικισμού από το επώνυμο των οικιστών Καρδουλάκης, κοινότατο και σήμερο. Συνεπώς η ορθή γραφή είναι Καρδουλιανώ και όχι Καρδουλιανός, που γράφει η Στατιστική Υπηρεσία στις απογραφές. Το χωριό αναφέρεται το 1842 από το Χουρμούζη Βυζάντιο Καρδουλιανό, με 2 χριστιανικές και 5 τούρκικες οικογένειες και 1 εκκλησία, ενώ πριν είχε 4 χριστιανικές και 7 τούρκικες οικογένειες.
Στην απογραφή του 1881 είναι στο δήμο Καστελλίου, κάτοικοι 18 Χριστιανοί και 72 Τούρκοι. Το 1900 γράφεται Καρδουλιανών, στον ίδιο δήμο, κάτοικοι 39, το 1920 γράφεται Καρδουλιανό, στον αγροτικό δήμο Καστελλίου, κάτοικοι 50, το 1928 κάτοικοι 111, το 1940 κάτοικοι 137, το 1951 κάτοικοι 152, το 1961 κάτοικοι 143 και το 1971 κάτοικοι 96.1
Τον Αύγουστο του 1922, με την καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού, το έθνος μας γνώρισε την πιο βαριά του ήττα στη διαχρονική ιστορική του πορεία. Από το 1922 ως το 1924, 1.230.000 πρόσφυγες από την Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα.
Το χωριό Καρδουλιανώ, βρίσκεται δυτικά του Καστελλίου Πεδιάδος, στην άκρη μιας εύφορης περιοχής. Τα γόνιμα χωράφια προσέλκυσαν κατά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους αρκετούς Μουσουλμάνος να κατοικήσουν τον οικισμό, παίρνοντας με τη βία τις καλύτερες περιουσίες. Γνωστότερος απ’όλους ο Μεχμέτ Μπουλικατσάκης ή Μπουλικάτσος. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών και την αποχώρηση των Τούρκων από τον Καρδουλιανώ, το χωριό υποδέχτηκε δεκαοκτώ (18) προσφυγικές οικογένειες. Οικογένειες του ξεριζωμού, οικογένειες που έπρεπε να συνεχίσουν τη ζωή τους, να δημιουργήσουν, να κουβαλήσουν τα ψήγματα του πολιτισμού των Μικρασιατικών σε ένα μικρό χωριό και να ζήσουν μαζί με τους γηγενείς κατοίκους αρμονικά.
Στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου το χωριό δοκιμάστηκε σκληρά από έναν βάρβαρο κατακτητή αλλά και τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς, αφού γειτνίαζε με το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου. Προσεγγίζοντας ιστορικά αυτήν την περίοδο, αναφέρουμε τα εξής:
Ελληνοϊταλικός πόλεμος.
Μπαλτζάκης Ελευθέριος του Γεωργίου και της Αικατερίνης από το χωριό Καρδουλιανώ. Πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και υπηρέτησε ως λοχίας στο πυροβολικό.
Την πρώτη ημέρα έναρξης της μεγάλης εαρινής επίθεσης των Ιταλών, στις 9 Μαρτίου 1941, σκοτώθηκε στον αυχένα του υψώματος Μετζγκοράνη από ιταλική οβίδα.
Για τον Λευτέρη Μπαλτζάκη, ο συμπολεμιστής του από το Σμάρι Καλυκάκης Μανόλης του Αντωνίου αφηγείται: «…μας εβάνανε οι Ιταλοί από τα Τρία Αυγά.
Ο Λευτέρης επήγαινε και ήφερνε συσσίτιο στους στρατιώτες του πυροβόλου του. Ήτανε λοχίας. Του λέμε, Λευτέρη κάτσε, μη σηκώνεσαι γιατί θα σκοτωθείς! Μας λέει, δεν σκοτώνουνε οι σφαίρες! Και ποιος σκοτώνει ; Ο Θεός! μας ήλεγε.
Στα τελευταία ήπεσε μια οβίδα και τόνε χτύπησε ένα βλήμα στην κοιλιά και τόνε σκότωσε.
Άντρας πολύ ζωηρός, δεν εφοβούντανε τίποτα. Πιάνω και βρίσκω ένα κουτάκι που μας εφέρνανε τσι Κορινθιακές σταφίδες.
Το’κοψα και ήκανα ένα σταυρό. Γράφω απάνω, Ελευθέριος Μπαλτζάκης, λοχίας του πυροβολικού από την Κρήτη. Εκειά θαν είναι ακόμη…».
Δαλάκης Μανόλης του Γεωργίου και της Χαρίκλειας από το χωριό Καρδουλιανώ.
Ο Μανόλης Δαλάκης επιστρατεύτηκε και πήρε μέρος στον Εληνοϊταλικό πόλεμο. Με την κατάρρευση του μετώπου, βρέθηκε στη Λάρισα.
Μετά την κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941, αιχμαλωτίστηκε από τα κατοχικά στρατεύματα και κλείστηκε σε υπαίθριο περιφραγμένο χώρο, μαζί με άλλους Έλληνες στρατιώτες του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Παρέμεινε στο στρατόπεδο πολλούς μήνες ως το χειμώνα του 1942.
Οι Γερμανοί δεν ενδιαφέρονταν για τη ζωή των αιχμαλώτων και απέκλειαν τους κατοίκους της Λάρισας να τους βοηθούν με τρόφιμα και είδη ρουχισμού. Ο Μανόλης Δαλάκης πέθανε από ασιτία, όπως και άλλοι συγκρατούμενοί του, τον χειμώνα του 1942.
Κατοχή.
Ανθούλα Σέγκου. Μεταξύ των χιλιάδων εγγράφων που περιέχονται στο Αρχείο γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά, βρίσκεται και το παρακάτω έγγραφο της Διοίκησης Χωροφυλακής Ηρακλείου.
Ο Διοικητής, Υπομοίραρχος και διορισμένος των αρχών κατοχής Ιωάννης Πολιουδάκης, κάνει γνωστό στον Νομάρχη Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκη τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς που δέχτηκε η πόλη αλλά και η ύπαιθρος του νομού, (καθώς και τα αποτελέσματα αυτών των βομβαρδισμών), το χρονικό διάστημα από Απρίλιο ως Σεπτέμβριο 1942.
Μεταξύ των θυμάτων των συμμαχικών βομβαρδισμών, η πρόσφυγας Ανθούλα, χήρα Κωνσταντίνου Σέγκου, από το χωριό Καρδουλιανώ Πεδιάδος.
Το έγγραφο του Ιωάννη Πολιουδάκη προς τη Νομαρχία Ηρακλείου αναφέρει:
«Εν Ηρακλείω τη 5 Ο/βρίου 1942
ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΝΟΜΑΡΧΙΑΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
ΕΝΤΑΥΘΑ
Λαμβάνω την τιμήν εις εκτέλεσιν προφορικής διαταγής Υμών, ν’αναφέρω ότι, από της καταλήψεως της Νήσου παρά των Γερμανικών Στρατευμάτων μέχρι σήμερον ερρίφθησαν εις διαφόρους περιφερείας του Νομού Ηρακλείου βόμβαι παρ’Αγγλικών Αεροπλάνων, έχουσαι ως αποτέλεσμα τον θάνατον ή τον τραυματισμόν των κάτωθι ατόμων
1) Την νύκτα της 29-30 Μαΐου ε.ετ. έξωθι του χωρίου Πισκοπιανό-Πεδιάδος, με αποτέλεσμα τον φόνον του Δημητρίου Αντωνίου Παρλαμά και τον τραυματισμόν του Μιχαήλ Εμμανουήλ Μουντράκη κατοίκων Πισκοπιανού, επίσης εφόνευσαν ένα βουν και μίαν αγελάδα μετά του μόσχου της.
2) Την 16-17 Απριλίου ε.ετ. 8 βόμβαι έξωθι του χωρίου Μάλια με αποτέλεσμα τον θάνατον του Ευαγγέλου Ιωάν. Δερμιτζάκη κατοίκου Μαλλίων και τον τραυματισμόν 3 ατόμων των οποίων τα ονοματεπώνυμα εισί άγνωστα.
3) Την 13-14 Ιουνίου ε.ετ. εν τη ενταύθα Πόλει ερρίφθησαν 5 βόμβαι α) Επί της οδού Ιωάννου Μεταξά εις την οικίαν Μιχαήλ Καβαλλάκη β) Θερινόν κινηματογράφον «Απόλλων» γ) Επί της οδού Καγιαμπή εις οικίαν Εμμ. Ξανθάκη της οποίας η στέγη κατέρρευσεν δ) Επί της οδού Κουρμούληδων εις τας οικίας Κων/νου Κουβίδου και Ιωσήφ Φραγκουλάκη και ε) Έναντι οδοντοϊατρείου Λογιάδου επί της οδού Αγίου Μηνά, τραυματισθέντων ελαφρώς των α) Εμμ. Ξανθάκη β) Ουρανία Εμμ. Ξανθάκη γ) Βασιλείου Ι. Βαρούχα δ) Ζαχαρία Δασκαλάκη και ε) Κατίνα αγνώστου επωνύμου ήτις ανεχώρησεν αμέσως δι’άγνωστον διεύθυνσιν. Υλικαί ζημίαι ελάχισται επροξενήσθησαν
4) Την 10-11 Ιουλίου ε.ετ. εις την περιφέρειαν Καστελλίου Πεδιάδος, με αποτέλεσμα τον φόνον 5 ατόμων α) Εμμανουήλ Αγγουριδάκη του Νικ. κατοίκου Σκλαβεροχωρίου-Πεδιάδος β) Αικατερίνης Ν. Παπαδάκη κατοίκου Γαλενιανού Πεδιάδος γ) Εμμ. Κ. Μαρκογιαννάκη κατοίκου Σκλαβεροχωρίου-Πεδιάδος δ) Ανθή χήρα Κων/νου Σέγκου κατοίκου Καρδουλιανού-Πεδιάδος
ε) Αγγελική σύζ. Εμμ. Εργαζάκη κατοίκου Βαρβάρου Πεδιάδος, ελάχιστοι υλικαί ζημίαι επροξενήθησαν.
5) Την 24-25 Ιουλίου ε.ετ. εις την περιφέρειαν του Συνοικισμού Αγίου Ιωάννου Ηρακλείου με αποτέλεσμα τον τραυματισμόν α) των Φωτούλας θυγ. Χρ. Ζαμπετάκη και β) Θεοδώρας Χρ. Ζαμπετάκη κατοίκων Αγίου Ιωάννου και την καταστροφήν ελαιώνος και οικιών
6) Την 25-26 Ιουλίου ε.ετ. εις συνοικισμούς Κατσαμπά και Φορτέτσας με αποτέλεσμα τον φόνον α) των Σπυρίδωνος Κυριακάκη ή Βλάχου κατοίκου Κατσαμπά και β) Μιχαήλ Νταγιάση κατοίκου Φορτέτσας και τον τραυματισμόν των α) Εμμανουήλ Πουλάκη κατοίκου Κατσαμπά και β) Κων/νου Νταγιάση κατοίκου Φορτέτσας, υλικαί ζημίαι επροξενήθησαν εις ελαιόδενδρα
7) Την αυτήν νύκτα εις Συνοικισμόν Γάζη, άνευ θυμάτων, προξενήσασαι μόνον υλικάς ζημίας εις αμπελώνας και ελαιόδενδρα
8) Την 21-22 Αυγούστου ε.ετ. εις το προάστιον Φορτέτσας με αποτέλεσμα τον φόνον των α) Ελένης συζ. Μιχαήλ Πουλή κατοίκων Αγίου Ιωάννου και β) τον τραυματισμόν του Νικολάου Σκαρβέλη κατοίκου Μεσαμπελή, υλικαί ζημίαι επροξενήθησνα εις ελαιόδενδρα και αμπέλους
9) Την 1-9-42 και ώραν 18.30 εις τον λιμένα της ενταύθα Πόλεως φονευθέντων των α) Νικολάου Σταμπουλή κάτοικος Κατσαμπά β) Μιχαήλ Α. Ιατρίδης κάτοικος Ηρακλείου γ) Αντώνιος Καρεφυλάκης ή Κουμπαράκης κάτοικος Ηρακλείου και δ) Εργάτης αγνώστου ταυτότητος εκ Πειραιώς και ετραυματίσθησαν οι α) Γιανουδάκης Εμμανουήλ του Νικολάου κάτοικος Χρυσοπηγής β) Γενετζάκης Δημήτριος του Γεωργίου κάτοικος Ηρακλείου
γ) Ψαράκης Χαρίδημος του Μιχαήλ κάτοικος Ηρακλείου δ) Κουμιώτης Παναγιώτης του Απόστολου κάτοικος Ηρακλείου ε) Πυρομάλης Μηνάς του Εμμανουήλ κάτοικος Ηρακλείου στ) Φανουράκης Νικόλαος του Ιωάννου κάτοικος Άκρη-Τάμπηας ζ) Γιαμπάνης Ιωάννης του Αντωνίου κάτοικος Άνδρου Κυκλάδων. Ωσαύτως ετραυματίσθησαν ελαφρώς οίτινες αφού επεδέθησαν τα τραύματά των ανεχώρησαν δι’άγνωστον διεύθυνσιν…».2
Πετροσιάν Πετρόπουλος Πέτρος. Οι γονείς του Πέτρου Πετροσιάν ήταν πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη. Ο ίδιος κατοικούσε στις Γούρνες. Παντρεύτηκε την Ασημίνα Χατζηαντωνίου και κατοίκησε στο χωριό Πανόραμα. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Αργύρη (κατοικεί στο Πανόραμα) και την Μαρία Στρατάκη (κατοικεί στη Βόνη).
Στην καταναγκαστική εργασία του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου την Πέμπτη 9 Δεκεμβρίου 1943, στην πλατεία του χωριού Καρδουλιανώ στις 10 η ώρα το πρωί, Γερμανοί στρατιώτες τον ξυλοκόπησαν με λύσσα αφήνοντάς τον νεκρό. Ως αιτία του ξυλοδαρμού του επικαλέστηκαν την άρνησή του να πάρει ακόμη ένα φτυάρι, εκτός από αυτό που κρατούσε ήδη. Στην πλατεία του Καρδουλιανού έμεινε άταφος για δύο μέρες, πριν δώσει άδεια ταφής ο Διοικητής του αεροδρομίου Καστελλίου Ταγματάρχης Τροστ.
Σαμποτάζ τηλεφωνικών καλωδίων, Καρδουλιανώ, Απρίλιος 1943
Συχνό σαμποτάζ τα χρόνια της κατοχής 1941-1945 ήταν το κόψιμο των τηλεφωνικών καλωδίων στην ευρύτερη περιοχή του αεροδρομίου Καστελλίου. Άλλοτε από υπόδειξη των Βρετανών αξιωματικών Συνδέσμων που βρίσκονταν στην Κρήτη και άλλοτε μεμονωμένα από κατοίκους, οι οποίοι στα καλώδια εύρισκαν χρήσιμα σύρματα για τις διάφορες δουλειές τους. Τον Απρίλιο του 1943 κόπηκαν τα καλώδια που συνέδεαν το νταμάρι στη θέση Αη Γιάννης Στενά και τις υπαίθριες αποθήκες καυσίμων στη διακλάδωση Σμαρίου, με τις γερμανικές υπηρεσίες του αεροδρομίου Καστελλίου. Ο Γερμανός Φρούραρχος Ηρακλείου επέβαλε τότε σε εννέα Κοινότητες, στις οποίες είχαν γίνει ανάλογα περιστατικά αποκοπής καλωδίων, πρόστιμο σε λάδι και χρήματα και διέταξε συγχρόνως να φυλάγουν οι ίδιοι οι κάτοικοι τα τηλεφωνικά καλώδια από τότε και στο εξής. Μεταξύ των Κοινοτήτων και το Καστέλλι (με τον οικισμό του Καρδουλιανώ). Στις 15 Απριλίου 1943, ο Φρούραρχος επέβαλε πρόστιμο 600.000 δραχμές, 250 οκάδες λάδι και φύλαξη των τηλεφωνικών καλωδίων. Στις 26 Μαΐου 1943, με νέα διαταγή του ο Φρούραρχος αίρει την προηγούμενη και απαλλάσσει τους κατοίκους από τη φύλαξη των τηλεφωνικών καλωδίων, όχι όμως από τα πρόστιμα. Η διαταγή του Φρουράρχου αναφέρει:
«…δια διαταγής από 15-4-43 επεβλήθησαν εις τας Κοινότητας Καστελλίου, Αποστόλων, Καρδουλιανού, Σαμπά, Αγίων Δέκα, Καλυβιών, Πετροκεφάλι, Βόρρων και Μοιρών, λόγω διαπραχθέντος Σαμποτάζ δι’αποκοπής τηλεφ. Συρμάτων, η φύλαξις των συρμάτων τούτων. Η διαταγή αύτη αίρεται δια της παρούσης,, καθ’όσον εν τω μεταξύ δεν εγένοντο άλλα αδικήματα. Παρακαλείσθε να ειδοποιήσετε σχετικώς τας κοινότητας. Ο Φρούραρχος…».3
Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Καστελλίου (και του οικισμού Καρδουλιανώ), με επιστολή του στις 2 Ιουνίου 1943 προς τον Φρούραρχο, προσπαθεί να τον πείσει να αποσύρει το πρόστιμο των 250 οκάδων λαδιού. Τα επιχειρήματά του είναι:
«…ήδη η Κοινότης Καστελλίου Πεδιάδος, η τόσον δοκιμασθείσα, λόγω της κατασκευής του αεροδρομίου, γνωστού όντως ότι πολλαί χιλιάδες ελαιοδένδρων εξεριζώθησαν τα δε απομείναντα ευρίσκονται εντός απηγορευμένης ζώνης, ο δε ελαιόκαρπος συνελλέγη υπό του Στρατού Κατοχής, αιτείται ευσεβάστως όπως καταβάλλη μεν την χρηματικήν ποινήν των δραχμών 600.000, απαλλαγή δε της ποινής του ελαίου καθόσον είναι γνωστόν και εις την γερμανικήν Διοίκησιν του Στρατού Κατοχής Καστελλίου Πεδιάδος ότι οι κάτοικοι της Κοινότητος Καστελλίου Πεδιάδος στερούνται ελαίου λόγω της μεγάλης ζημίας ην υπέστησαν, εξ αιτίας δε του γεγονότος τούτου δεν ηδυνήθημεν μέχρι σήμερον να συγκεντρώσωμεν ουδέ την ελαχίστην ποσότητα ελαίου…».4
Με νέα επιστολή του προς τον Νομάρχη Ηρακλείου, ο Μιχαήλ Καργιαντουλάκης επιβεβαιώνει την είσπραξη και κατάθεση των προστίμων σε οκάδες λαδιού και χρήματα, που επιβλήθηκε στους κατοίκους του Καστελλίου και του Καρδουλιανού. Η επιστολή του Προέδρου αναφέρει τα εξής:
«Εν Καστελλίω τη 6 Αυγούστου 1943
Προς την Σεβ. Νομαρχίαν Ηρακλείου
Ηράκλειον
Λαμβάνω την τιμήν εις απάντησιν της υπ. αριθ. πρ. 465/30-7-43 Διαταγής Υμών να γνωρίσω Υμίν ότι δια του υπ. αριθ. πρ. 213/16-4-43 υμετέρου εγγράφου μας γνωρίσατε ότι δια του υπό χρονολογίαν 15-4-1943 εγγράφου του Φρουραρχείου Ηρακλείου επέβαλεν πρόστιμον εις την Κοινότητά μας δια το παρουσιασθέν εν αυτή σαμποτάζ (αποκοπή καλωδίων) δραχμάς εξακοσίας χιλιάδας (600.000) και διακοσίων πεντήκοντα (250) οκάδων ελαίου αμφότερα εισεπράχθησαν παρά των κατοίκων της Κοινότητος και του συνοικισμού Καρδουλιανού όστις συμπεριλαμβάνεται εις την Κοινότητά μας και κατετέθησαν ως ορίζει η ανωτέρω διαταγή υμών.
Ο Πρόεδρος Μιχαήλ Καργιαντουλάκηςª.5
1 Στέργιου Σπανάκη, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων
2 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ5α, δεσμίς 5α, αριθ. 146-147
3 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ5β΄, δεσμίς 2ε, αριθμ. 642
4 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ5β΄, δεσμίς 2ε, αριθμ. 605
5 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ6α΄, δεσμίς 5η, αριθμ. 1070
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος