Το μεγαλείο της ένοπλης Αντίστασης εναντίον των δυνάμεων του Άξονα στην Κρήτη, ξεκίνησε από τον νομό Ρεθύμνου και τον Ψηλορείτη, το βουνό της ελευθερίας.
Στον Ψηλορείτη βρήκαν καταφύγιο οι πρώτες ένοπλες ομάδες αντιστάσεως, του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά, του Καπετάν Πετρακογιώργη, του Αντώνη Γρηγοράκη Σατανά, της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων Α.Ο.Α. με Αρχηγό τον Καπετάν Γιάννη Δραμουντάνη – Στεφανογιάννη και του Ε.Α.Μ.
Αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης, μέσα στο καλοκαίρι του 1941, ο Ψηλορείτης φιλοξένησε τους ένοπλους αντάρτες των παραπάνω καπετάνιων. Ήταν αυτοί που κήρυξαν την μεγαλειώδη και πατριωτική Κρητική Αντίσταση. Το αντάρτικο στην υπόλοιπη Ελλάδα και στις κατακτημένες χώρες της Ευρώπης καθυστέρησε και ξεκίνησε αργότερα.
Γι’ αυτό είμαστε περήφανοι εμείς οι Κρητικοί. Κι αυτό δεν αλλάζει, όσο κι αν κυκλοφορούν έντυπα και βιβλία που απαξιώνουν το μεγαλείο της Κρητικής Αντίστασης, μη αναφέροντας τίποτα γι’ αυτήν ή αφιερώνοντας μία ως δύο το πολύ σελίδες τους.
Όταν στις 13 του Φλεβάρη το 1944 έπεφτε χτυπημένος πισώπλατα από τα βόλια των Γερμανών ο Αρχηγός της Ανταρτικής Ομάδας Ανωγείων Γιάννης Δραμουντάνης – Στεφανογιάννης, η ομάδα συνέχισε την πλούσια δράση της, καθοδηγούμενη από τον νέο της Αρχηγό, τον Χριστομιχάλη Ξυλούρη. Ένα συνετό και χαμηλών τόνων ηγέτη που πάντοτε φρόντιζε η κοινωνική του παρουσία, (μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου), να περνά απαρατήρητη.
To 2009 επισκεφθήκαμε τον κ. Μιχάλη Ξυλούρη τ. Εμμανουήλ, (του Στρατομανόλη), στο σπίτι του στο Ηράκλειο. Ζητήσαμε ευγενικά να έχουμε πρόσβαση στο προσωπικό φωτογραφικό αρχείο του Καπετάν Χριστομιχάλη Ξυλούρη. Το παραπάνω φωτογραφικό αρχείο δεν παραδόθηκε στον Δήμο Ανωγείων από τον κ. Μιχάλη Ξυλούρη, (όταν παρέδωσε το υπόλοιπο αρχείο της Ομάδας που βρίσκονταν στα χέρια του), γιατί ακριβώς οι φωτογραφίες αυτές αφορούσαν τον ίδιο τον Αρχηγό Χριστομιχάλη και στο σύνολό τους στην πίσω όψη είχαν προσωπικές αφιερώσεις των εικονιζόμενων προς αυτόν και την υπογραφή του.
Οι φωτογραφίες του αρχείου είναι μοναδικές. Αποκαλύπτουν πολλά πρόσωπα και γεγονότα που για τους ιστορικούς και ερευνητές της κατοχικής ιστορίας της Κρήτης, παραμένουν ως σήμερα άγνωστα. Στο σύνολό του το φωτογραφικό αρχείο του Αρχηγού Χριστομιχάλη Ξυλούρη είναι ανέκδοτο. Σήμερα, με σεβασμό στη μνήμη του Αρχηγού Χριστομιχάλη Ξυλούρη, δημοσιεύουμε εφτά (7) φωτογραφίες από το αρχείο του με τις απαραίτητες επεξηγήσεις.
Φωτογραφία 1
Ο Άγγλος Λοχαγός Πάτρικ Λη Φέρμορ. Φωτογραφία χαρισμένη από τον ίδιο στο Χριστομιχάλη Ξυλούρη στις 7 Σεπτεμβρίου 1946. Στην πίσω όψη της φωτογραφίας ο Πάτρικ Λη Φέρμορ γράφει:
«7 Σεπτεμβρίου 1946
Εις τον πολυαγαπητόν μου
σύντεκνον και αδελφικόν μου φίλον,
από τα δύσκολα χρόνια
του αγώνος αντιστάσεως εις
τα Κρητικά βουνά, Μιχάλη
Ξυλούρην, με σεβασμό και αγάπην από τον φίλον του
Μιχάλη»
(Πάτρικ Λη-Φέρμορ)
Ποιος ήταν λοιπόν ο Πάτρικ Λη Φέρμορ ή Μιχαλάκης ή Μιχάλης; Ο Νίκος Αλέξανδρου Κοκονάς, στο βιβλίο του “Βρετανοί κατάσκοποι στην Κρήτη 1941-1945”, γράφει μεταξύ άλλων τα παρακάτω :
«…ο πιο ξακουστός από τους Βρετανούς αξιωματικούς-πράκτορες του Στρατηγείου ΜΑ που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην Κρήτη, ασφαλώς ήταν ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, και σ’ αυτό συνέτειναν περισσότεροι παράγοντες. Εθελοντική προσφορά η διείσδυσή του στο υπόδουλο νησί, αναμφίβολα πολύ ψυχωμένος πολύ ριψοκίνδυνος.
Ωστόσο δεν ήταν ο μόνος από τους συναδέλφους του μ’ αυτά τα χαρίσματα. Ήταν όμως ο μόνος που του ‘λάχε η ευκαιρία να κάμει κάτι εντυπωσιακό, το απίστευτο που συντάραξε τον κόσμο σ’ Ανατολή και Δύση. Με το μέρος του είχε την τύχη αναμφισβήτητα το Σεπτέμβρη του’43 αλλά προπάντων τον Απρίλη του’44 που τα ‘βαλε με τους Στρατηγούς. Αλλά και στην κατοπινή πορεία του η τύχη ποτέ δεν τον εγκατέλειψε, χωρίς όμως να διαδραματίζει ρόλο καθοριστικό…
…ως αξιωματικός σύνδεσμος μεταξύ των Συμμάχων υπηρέτησε ο Λ.Φ. κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο της Αλβανίας. Μετά την κατάρρευση του μετώπου, διαπεραιωθείς στην Κρήτη, πολέμησε στην πρωτόγνωρη Μάχη (τομέας Ηρακλείου) κι ακολούθησε τη μοίρα των Βρετανικών Δυνάμεων του Τομέα, διαφεύγοντας στη ΜΑ τη νύκτα 27/28.5.41. Αυτό ήταν το τέλος της πρώτης Ελληνικής (πολεμικής) περιόδου του Λη Φέρμορ.
Ξαναγύρισε όμως στο νησί ως εκπρόσωπος του Στρατηγείου ΜΑ τον Ιούνη’42. Οι κλασικές του σπουδές (με τ’Αρχαία Ελληνικά), η προηγούμενη πολεμική (και προπολεμική) εμπειρία στα Ελληνικά πράγματα (και τη γλώσσα), η ειδική εκπαίδευση στην οποία υποβλήθηκε, αλλά κυρίως η διάθεση προσφοράς, ήταν ακτύπητα προσόντα για την περίπτωση. Πρόσφερε ότι το καλύτερο στο Συμμαχικό αγώνα μέχρι τέλη του’44, με δύο διαλείμματα επιστροφής στη βάση του (Κάιρο), συνεργαζόμενος στενά με τους Κρητικούς αντιστασιακούς.
Η εκούσια απαγωγή του Στρατηγού Κάρτα και του επιτελείου του είναι δικό του και των Ελλήνων συνεργατών του (του Μιχάλη Ακουμιανάκη κυρίως) έργο και παρότι ο πρωταρχικός σκοπός (η προσχώρηση στους Συμμάχους του συνόλου της Ιταλικής Στρατιάς) δεν επιτεύκτηκε, θεωρήθηκε σημαντική επιτυχία.
Αυτό όμως που έκαμε «μπουμ» στα καθόλου ήρεμα νερά της (πολεμικής) παγκόσμιας επικαιρότητας τότε, ήταν η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε τον Απρίλη-Μάη του’44, την οποία έφερε εις αίσιον πέρας εν συνεργασία με το Λοχαγό Μος και ομάδα επιλέκτων Κρητικών…
…ο Λη Φέρμορ λίγο μετά την άφιξη στο Κάιρο με τον απαχθέντα Στρατηγό, αρρώστησε βαριά πολύ από παραλυτική μορφή πολιομυελίτιδας. Δεν τον είχε όμως εγκαταλείψει η τύχη και ανέλπιστα γλίτωσε με πλήρη ύφεση της παράλυσης, κατόπιν τρίμηνης νοσηλείας σε Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Είχε εν τω μεταξύ τιμηθεί με ανώτατο παράσημο της χώρας του (D.S.O.) και προταθεί για προαγωγή σε Αντ/ρχη…».
Φωτογραφία 2
Ο Άγγλος Αντ/ρχης Τομ Ταμπάμπιν, επικεφαλής της Αγγλικής αποστολής τα χρόνια της Κατοχής στην Κρήτη. Η φωτογραφία είναι πριν την κατοχή και διακρίνεται ο Τομ Ταμπάμπιν (με τα παιδιά του;) σε κάποια παραλία. Έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί οι φωτογραφίες του Τομ Ταμπάμπιν που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα είναι λιγοστές. Στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας υπάρχει η υπογραφή του Αρχηγού Χριστομιχάλη και με δικά του γράμματα γράφει:
«Τομσο αλενμπάμπην
Αντισ. Ανγγλων
την κατοχί κατασκοπίας εν Κρήτη»
Ποιος ήταν λοιπόν ο Τομ Ταμπάμπιν ή Γιάννης; Ο Νίκος Αλέξανδρου Κοκονάς, στο βιβλίο του “Βρετανοί κατάσκοποι στην Κρήτη 1941-1945”, γράφει και γι’αυτόν μεταξύ άλλων τα εξής:
«…ο Τομ Ταμπάμπιν (Thomas Dunbabin), στάλθηκε στην Κρήτη τον Απρίλη του 1942 αποσπασθείς προς τούτο από τον Ιταλικό Κλάδο του Βρετανικού Υπουργείου Πολέμου, ως εκπρόσωπος του Στρατηγείου στην Ανατολική Κρήτη.
Ωστόσο όμως το ενδιαφέρον του αφορούσε και το ν. Ρεθύμνου (όπως άλλωστε φαίνεται από τις επιστολές του) επειδή, πιστεύουμε, τα κυριότερα αντιστασιακά κέντρα (Αμάρι, Ανώγεια) ανήκαν στο ν. Ρεθύμνου, αλλά κι επειδή στο Ρέθυμνο εξαρχής υπήρχε Εθνική Οργάνωση. Άλλωστε η βάση (αρχηγείο) του ήταν πάντα σ’ αυτές τις περιοχές.
Παρέμεινε στην Κρήτη μέχρι τις αρχές του 1945 μ’ ένα διάλειμμα μερικών μηνών το 1943 στο Κάιρο. Ήταν σαν ήρθε 30 χρόνων, ο πιο ηλικιωμένος ίσως Βρετανός πράκτορας που έδρασε στο νησί. Ο Νταμπάμπιν καταπιάστηκε όσο κανείς άλλος Βρετανός αξιωματικός με τα εσωτερικά μας, που είχαν αρχίσει νωρίτερα αλλά εκδηλώθηκαν φανερά μετά τη διάσπαση της ενιαίας πατριωτικής Οργάνωσης (στο Ρέθυμνο) το Μάη του 1943, στην προσπάθειά του να επιτυγχάνεται συντονισμένη πολεμική δράση κατά του κατακτητή και ν’ αποφεύγονται οι καταστροφικές αντιπαραθέσεις, κυρίως μετά τον Απρίλη του 1944 που ανέλαβε Αρχηγός της Συμμαχικής αποστολής στην Κρήτη.
Η εν λόγω προσπάθειά του ήταν ειλικρινής κι επίμονη και παρότι πολλές φορές δυσαρεστούσε (προς πάσαν κατεύθυνση), είχε σαν στόχο την επίτευξη συνεργασίας των Οργανώσεων (ΕΟΚ-ΕΑΜ) για τον κοινό πολεμικό σκοπό, χωρίς όμως ν’ αδιαφορεί για το μέλλον αυτιού του τόπου. Νομίζομε πέτυχε σ’ αυτή τη δύσκολη κι άχαρη αποστολή του. Ακούραστα διέτρεχε την Κρήτη από τη μια άκρη στην άλλη, για το συντονισμό και την κατεύθυνση του αγώνα, αλλά και για ν’ αποτρέπει μηχανορραφίες και άσκοπες ενέργειες, προτάσσοντας πάντα τη συμφιλίωση.
Ήταν παρών στις παγκρήτιες και πολλές άλλες συσκέψεις παραγόντων της Αντίστασης, έχαιρε γενικής εκτίμησης και σεβασμού, κι απ’ ότι ξέρομε ποτέ δεν του καταλογίστηκε ιδιοτέλεια και μεροληψία. Πολύ φιλοσοφημένος, σώφρων και (παρότι ειλικρινής και του καθήκοντος) διπλωμάτης, πρόσφερε τις υπηρεσίες του με σπάνια ευσυνειδησία.
Η γνώση της νεοελληνικής γλώσσας τον βοήθησε να εμβαθύνει στην ψυχοσύνθεση του λαού, πράγμα που τον διευκόλυνε στο έργο του. Οι κακουχίες, η πείνα, η γδύμνια, η ξυπολησιά και οι ψείρες δεν τον πτοούσαν. Πρόθυμος για κάθε θυσία προκειμένου να πετύχει η αποστολή του. Το άκουσμα «κύριος Γιάννης», «κύριος Τομ» ακόμα και «Ψειρογιάννης» (το παρανόμι του), ενέπνεε σεβασμό κι εκτίμηση. Άκουγε όμως κι ολονών τη γνώμη με υπομονή και εξέθεσε τις απόψεις του ανεπηρέαστος από σκοπιμότητες και κατά κανόνα ήταν πειστικός.
Τα εκτεθέντα ως ανωτέρω προσόντα του Νταμπάμπιν πολύ βοήθησαν το Συμμαχικό αγώνα στην Κρήτη, αλλά και την πρόληψη του αλληλοσπαραγμού όπως έγινε στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Ο πρόωρος θάνατός του (1955) σε ηλικία μόλις 43 χρόνων, πολύ λύπησε τους Κρητικούς φίλους και συνεργάτες του από τον πόλεμο.
Ο Λοχαγός Τομ Ταμπάμπιν αποβιβάστηκε στο νησί στις 15/16.4.1942 με τον ασυρματιστή του λοχία R.A.Tarves για ν’αντικαταστήσει στην Αν. Κρήτη τον Woodhouse ο οποίος είχεν εισηγηθεί την απόσυρση της SOE. Κοντολογίς η αποστολή του Τομ Ταμπάμπιν ήταν καθοριστικής σημασίας, καθόσον αν αποτύγχανε, η εγκατάλειψη (από τη SOE) της Κρήτης ήταν ένα λογικό ενδεχόμενο, εφόσον (πλην της σχετικής εισήγησης) και η εξέλιξη της Βρετανικής εκστρατείας στην Κυρηναϊκή ήταν δυσοίωνη.
Κατέβαλε υπεράνθρωπες προσπάθειες να θέσει υπό έλεγχο την κατάσταση απομονωμένος από το Κάιρο, λόγω της εν τω μεταξύ ταχείας προέλασης του Ρόμελ προς την Αίγυπτο. Κάθε κίνηση του ήταν σχολαστικά μελετημένη, ένεκα του κακού προηγούμενου του Woodhouse.
Καθυστέρησε να κάμει επαφή με τους καπετάνιους του Ηρακλείου (Μπαντουβά, Πετρακογιώργη) για να σχηματίσει προηγουμένως προσωπική άποψη.
Συναντήθηκαν τελικά (μαζί και οι Ανωγειανοί ηγέτες) την 27/28 Μαΐου 1942 και τους έπεισε πως προς το παρόν η ένοπλη δράση δεν ήταν επιθυμητή και συμφέρουσα, τους έκαμε όμως δυο μικρές αλλ’επιτυχείς ρίψεις εφοδίων απ’αεροπλάνου.
Το αρχηγείο του ήταν στ’Αμάρι (στο μετόχι του βοηθού του Κ. Παραδεισανού). Το Σεπτέμβρη του 1942 επισκέφτηκε τ’Ανώγεια κι εντυπωσιάστηκε από τον ενθουσιασμό, την οργάνωση και τη φιλοξενία και (μαζί με τ’Αμάρι) κρίθηκε ιδεώδης τόπος πατριωτικής δράσης.
Μέσω του υπευθύνου της Υπηρεσίας πληροφοριών της Αντίστασης Γ. Δουνδουλάκη, συναντήθηκε με πολιτικούς και στρατιωτικούς παράγοντες του Ηρακλείου στον Άγιο Μύρωνα στις 2.10.1942 και τέθηκαν οι βάσεις για την ίδρυση Εθνικής Οργάνωσης.
Ο Ταμπάμπιν έφυγε για τη Μέση Ανατολή την 15.2.1943 μαζί με τον Πετρακογιώργη και μέρος της ομάδας του, αφού παρέδωσε στον Λη Φέρμορ την υπευθυνότητα του ν. Ηρακλείου.
Κατά την περιοδεία του Σμιθ Χιουζ στην Κρήτη (7/5 – 6/7/1943) ο Ταμπάμπιν τον αντικαθιστούσε στη Διεύθυνση του Γραφείου Κρητικών Υποθέσεων (της FORCE 133) στο Κάιρο. Επανήλθε στην Κρήτη (είχε εν τω μεταξύ προαχθεί σε Ταγματάρχη) στις 7/8-9-1943, αναλαβών πάλιν την υπευθυνότητα του ν. Ηρακλείου από τον Λη Φέρμορ στον οποίο είχε παραδώσει πριν φύγει. Κατά την αναδιοργάνωση των Υπηρεσιών της SOE (FORCE 133) μετά την απαγωγή του Κράιπε, προήχθη σε Αντ/ρχη και τέθηκε επικεφαλής όλων των BLOs (British Liaison Officers – Βρετανοί Αξιωματικοί Σύνδεσμοι), στην Κρήτη…».
Φωτογραφία 3
Στην πίσω όψη της φωτογραφίας αναγράφεται από τον Αρχηγό Χριστομιχάλη Ξυλούρη:
«υός του Άγλου
Συντα/χου Τόμσο
Αλενμπάμπη
Αρχιγού της εν
Κρήτη ανγλικής
Κατασκοπίας
1941-1945»
Κάτω από το κείμενο υπάρχει η υπογραφή του Χριστομιχάλη Ξυλούρη. Η φωτογραφία πιθανόν να στάλθηκε πολύ αργότερα από τον ίδιο το γιο του Τομ Ταμπάμπιν στο Χριστομιχάλη Ξυλούρη.
Φωτογραφία 4
Στην πίσω όψη της φωτογραφίας αναγράφεται:
«Ιούνιος 1944
Ελήφθη εις το λημέρι εις θέση
κορηφή πεθαμένου Πετροδολάκια
Ψηλορήτη μαζή μου και αριστερά μου
ο Πετρακογεώργης και ολίγη αντάρτες
και από τις δίο ομάδες»
Στο τέλος του κειμένου υπάρχει η υπογραφή Μ. Ξυλούρης. Η φωτογραφία είναι σημαντική γιατί αποκαλύπτει τη συνεχή συνεργασία που είχαν ο Αρχηγός Πετρακογιώργης με την Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγείων καθ’ όλη τη διάρκεια της τετράχρονης Κατοχής.
Στη φωτογραφία διακρίνεται και ο τρόπος που οι άντρες της Αντίστασης συνέτρωγαν στο βουνό, γύρω από το πέτρινο αυτοσχέδιο τραπέζι και από ένα μονάχα μεγάλο και βαθύ πιάτο. Στην άκρη δεξιά της φωτογραφίας ο αρχηγός της Α.Ο.Α. Χριστομιχάλης Ξυλούρης και δίπλα του ο Καπετάν Πετρακογιώργης. Στο κέντρο της φωτογραφίας και όρθιος με το μαύρο μαντήλι διακρίνεται ο Θανάσης Δραμουντάνης.
Φωτογραφία 5
Στο Ηράκλειο μετά την απελευθέρωση (ίσως καλοκαίρι του 1946), ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης με τον Άγγλο αξιωματικό Ραλφ Στόκμπριτζ-Σήφη (δεξιά). Στην πίσω όψη της φωτογραφίας αναγράφεται:
«Άγγλος λοχαγός τα χρό
νια της γερμανικής Κατο
χής ηπήρξεν ο καλήτερός
μου συνεργάτης τα χρόνια
ετούτα 1941-945 εις τον
Ψηλορήτη ήτον δε και ασηρ
ματηστής ο σιμιούμενος όπη
σθεν δια σταυρού»
Φωτογραφία 6
Στην πίσω όψη της φωτογραφίας αναγράφεται:
«Άγλος λοχαγός
Τζων ηπηρέτησεν εις την
Κρήτη μαζή μας 41-45
εις την περιοχήν Ανωγείων
ος Αξιοματικός του Στρατηγίου
της μέσης Ανατολής»
Υπογραφή Μ. Ξυλούρης. Πρόκειται για τον Άγγλο ασυρματιστή του Ραλφ Στόκμπριτζ Τζων Στάνλεϋ, ο οποίος το 1944 προήχθη σε Λοχαγό. Από τους άντρες της Αντίστασης είχε λάβει το προσωνύμιο Γιάννης.
Φωτογραφία 7
Ο Αρχηγός Χριστομιχάλης Ξυλούρης φωτογραφίζεται με την οικογένεια του Ιωάννη Ξυλούρη του Κωνσταντίνου ή Γκεκρέζου (ίσως το 1945 ή 1946). Ο Ιωάννης Ξυλούρης – Γκεγκρέζος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης της Κρήτης πολεμώντας ηρωικά την πρώτη ημέρα, (20 Μαΐου 1941), στη Χανιόπορτα.
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
διευθυντής δημοτικού σχολείου Καστελλίου